Witold Mikołajczak

Pułkownik Andrzej Niegolewski – szwoleżer Napoleona

W krypcie zasłużonych Wielkopolan na wzgórzu św. Wojciecha w Poznaniu spoczywają prochy pułkownika Andrzeja Niegolewskiego. Czym zasłużył się ten napoleoński oficer, że w 1923 roku Wielkopolanie przenieśli jego szczątki na „Poznańską Skałkę”?

Andrzej Niegolewski urodził się w Bytyniu 12 listopada 1787 roku jako syn Felicjana Niegolewskiego herbu Grzymała i Magdaleny z Potockich. W listopadzie 1806 roku wstąpił do gwardii honorowej utworzonej z inicjatywy gen. Jana Henryka Dąbrowskiego, aby uroczyście powitać cesarza Napoleona Bonaparte. Jako pierwsi do Wielkopolski wkroczyli żołnierze francuscy z III korpusu marszałka Ludwika Davouta, pogromcy armii pruskiej. Kiedy marszałek zameldował Napoleonowi przez adiutanta, że rozbił 64-tysięczną armię księcia Brunszwiku (mając zaledwie 29 tys. żołnierzy), Bonaparte stwierdził z niedowierzaniem: „twój marszałek widzi podwójnie”, robiąc aluzję do okularów które nosił waleczny Burgundczyk.

Pałac w Bytyniu. Zdjęcie Andrzej Bednarski

Do spotkania z cesarzem doszło 27 listopada 1806 roku w Bytyniu, skąd po krótkim powitaniu eskortowano go do Poznania. W stolicy Wielkopolski spędził kilka dni, podczas których zwiedzał okolicę. Koło wsi Urbanie orszak cesarski utknął pomiędzy rozlewiskami. Wtedy jeden z naszych gwardzistów, Dezydery Chłapowski, znalazł przejście pomiędzy błotami i zakrzyknął, że Polak przejdzie wszędzie. Cesarz zwrócił wtedy uwagę na rezolutnego młodziana, co dało początek jego wojskowej karierze. Czasami nawet błoto może przyczynić się do kariery.

Nim Napoleon opuścił Poznań, awansował wszystkich polskich gwardzistów na stopnie oficerskie. Tym sposobem Andrzej Niegolewski został podporucznikiem w 5 pułku jazdy. Brał udział w ciężkiej kampanii zimowej na Pomorzu, przy oblężeniu Tczewa i Gdańska. W tym czasie z inicjatywy Wincentego Krasińskiego cesarz wydał rozkaz o sformowaniu ochotniczego pułku szwoleżerów. W jego składzie mieli znaleźć się przedstawiciele polskich rodzin ziemiańskich. Początkowo każdy miał wyekwipować się na własny koszt, później ten wymóg uległ zmianie. Zaciąg do pułku szedł bardzo szybko, jednak gdy okazało się, że ma dołączyć do gwardii i pełnić służbę z dala od kraju, wielu oficerów złożyło dymisję. Nasz bohater, niezrażony perspektywą służby z dala od ojczyzny, pozostał w pułku jako dowódca plutonu w 7 kompanii 3 szwadronu.

Traktat francusko-rosyjski w Tylży został podpisany na tratwie zacumowanej na środku Niemna. Napoleon wita cara Aleksandra I. Obraz Adolfa Roehna z 1807 r.

U boku Napoleona

Po pokoju w Tylży (7 i 9 lipca 1807) Francja Napoleona dominowała w Europie. Tylko Anglia nie zaakceptowała tego stanu i flota angielska zaatakowała okręty sprzymierzonej z Francją Danii, niszcząc je w Kopenhadze. W odpowiedzi Napoleon postanowił zająć Portugalię – sojuszniczkę Anglii.

Aby móc to zrobić, musiał uzyskać zgodę Hiszpanii na przemarsz wojsk francuskich przez jej terytorium. W tym czasie formalnie krajem rządził Karol IV z dynastii Burbonów. Ponieważ rządzenie państwem zupełnie go nie interesowało, faktyczną władzę sprawował kochanek królowej Manuel Godoy. Bonaparte, widząc degrengoladę rodziny królewskiej, postanowił pozbawić ją władzy, a na tronie Hiszpanii osadzić swego brata Józefa. Dla osiągnięcia tego celu wezwał Karola IV i jego syna Ferdynanda VII do Bajon i uwięził, a do Hiszpanii wysłał 80 tys. żołnierzy.

Hiszpanie na wieść o uwięzieniu rodziny królewskiej rozpoczęli powstanie. Z wojsk polskich jako pierwsza na ziemi hiszpańskiej stanęła Legia Nadwiślańska płk. Józefa Chłopickiego. Natomiast pułk szwoleżerów był wysyłany poszczególnymi szwadronami. Szwadron trzeci, w którym służył Niegolewski, wyruszył do Francji w styczniu 1808 roku. Przegląd 3 szwadronu, jakiego dokonał Napoleon, nie wypadł zbyt udanie. Na szczęście honor jazdy polskiej uratował pułk ułanów nadwiślańskich. Jego kadrę stanowili żołnierze pułku ułanów legionowych doskonale znający regulaminy francuskie i swoje rzemiosło.

Napoleon Bonaparte (fragment portretu Andrei Appianiego z 1805 r.)

Początkowo wojska Napoleona szybko opanowały północną część kraju i zajęły Madryt. Kłopoty zaczęły się, gdy wysłano z Toledo do Andaluzji liczący 19 600 żołnierzy korpus gen. Duponta. Jego zadaniem było dotarcie do Kadyksu i uwolnienie resztek floty francuskiej, która schroniła się w tym porcie po klęsce pod Trafalgarem. Zdobyto i zrabowano jedno z bogatszych miast Hiszpanii, Kordowę, co definitywnie przyczyniło się do antyfrancuskiego powstania. Korpus gen. Duponta został osaczony i zmuszony do kapitulacji pod Baylen 22 lipca 1808 roku. Również niepowodzeniem zakończyła się wyprawa marsz. Monceya na Walencję. To spowodowało przerwanie pierwszego oblężenia Saragossy, gdzie krwawiła Legia Nadwiślańska. Brytyjczycy, którzy lądowali w tym czasie w Portugalii, zmusili do kapitulacji liczący 22 tys. żołnierzy korpus gen. Junota.

Napoleon wydał rozkaz wycofania wojsk na linię rzeki Ebro i oczekiwania na posiłki. Na tej rubieży cesarz skoncentrował 202 tys. żołnierzy i 10 listopada rozbił pod Gamonal armię Estremadury stanowiącej centrum wojsk hiszpańskich. Likwidacją wojsk wschodniego skrzydła miał zająć się marsz. Moncey, który pobił Hiszpanów pod Tudelą. Zachodnie skrzydło, które stanowiła armia gen. Blake’a, rozbił marsz. Soult pod Espinosą i kontynuował marsz na Santander.

Sam cesarz na czele 36 tys. żołnierzy ruszył na Madryt i dotarł w pobliże przełęczy Somosierra, znajdującej się w łańcuchu górskim Guadarama. Dolina i przecinająca ją droga z Burgos do Madrytu zostały obsadzone przez armię gen. Benito San Juana, liczącą około 13 tys. żołnierzy i posiadającą 16 armat. Siły te były zbyt słabe, aby zatrzymać Napoleona, ale dowódca hiszpański liczył, że wkrótce nadejdą wojska angielskie i wydatnie wzmocnią jego armię. Według najnowszych ustaleń historyków hiszpańskich Don Benito San Juan rozmieścił artylerię następująco: na drodze blisko mostku przerzuconego przez strumień stała jedna armata, a za nią w niewielkiej odległości pierwsza bateria złożona z sześciu armat, osłoniętych parapetem (ziemnym nasypem ze ściętym płasko stożkiem), za tą baterią w odległości 700 m, na zakręcie drogi, stała druga bateria złożona z 2 armat, kolejne 700 m dalej – trzecia bateria, również licząca dwie armaty, za nią w odległości 500 m na samej przełęczy, niczym wiśnia na torcie, stała czwarta bateria złożona z 5 armat.

Bitwa pod Somosierrą, obraz z 1810 r. Malarz – Louis-François Lejeune – nigdy nie był w wąwozie Somosierry, ale jego dzieło dobrze oddaje realia.

Dostęp do doliny otwierał niewielki mostek przerzucony przez górski strumień. Tylko pierwsza bateria była w stanie ostrzeliwać rejon mostku, blokując wejście do doliny. Jest to o tyle istotne, że długo trwał spór historyków o treść rozkazu Napoleona, czy Polacy mieli zdobyć tylko pierwszą baterię, czy wszystkie cztery. Jak stwierdził prof. Robert Bielecki w książce Somosierra, Polacy mieli zdobyć tylko pierwszą baterię. Po obu stronach drogi prowadzącej doliną na przełęcz Somosierry zajęła stanowiska milicja – razem około 1000 żołnierzy. Na zboczach górskich otaczających dolinę rozlokowano ochotników z Madrytu i Sewilli w sile około 2 tysięcy. Pozycje piechoty hiszpańskiej były rozmieszczone po obu stronach drogi, „amfiteatralnie”, czyli pod skosem frontem w kierunku drogi, co pozwalało prowadzić ogień krzyżowy. Na całej długości droga wznosiła się ku górze aż do przełęczy, mając kilka zakrętów, a obok niej najpierw po wschodniej, a poniżej trzeciej baterii po zachodniej stronie płynął strumień.

Jako pierwsza pod Somosierrą pojawiła się dywizja jazdy gen. Lassalle’a, który dzięki dezerterom z armii hiszpańskiej dość dobrze rozpoznał ugrupowanie wojsk przeciwnika. W dniu 29 listopada przybył cesarz i po przeprowadzeniu rekonesansu postanowił opanować przełęcz siłami dwóch dywizji piechoty. Po otrzymaniu informacji o cofaniu się Hiszpanów w kierunku Segovii Napoleon postanowił przyspieszyć atak. Nie czekając na dywizję gen. Vilatte’a, wydał rozkaz marsz. Victorowi uderzenia na przełęcz już o świcie 30 listopada. Zmiana planu dotyczyła pułku szwoleżerów, który był w składzie korpusu Victora i wszedł w skład grupy gen. Lebruna. Nie bardzo wiedząc na skutek gęstej mgły, czy Hiszpanie nadal obsadzają dolinę, czy korzystając z osłony nocy wycofali się, Napoleon wydał rozkaz wysłania rekonesansu celem wzięcia jeńca. Na dowódcę rekonesansu wyznaczono Andrzeja Niegolewskiego jako najmłodszego oficera w pułku.

Andrzej Niegolewski w młodości. Ilustracja na podstawie współczesnego portretu. Źródło: August Sokołowski, Dzieje porozbiorowe narodu polskiego, t. 1, Warszawa 1904.

Nasz bohater dobrał sobie kilkunastu najdzielniejszych żołnierzy i ruszył jeszcze przed świtem w stronę nieprzyjaciela. Minął dwie wioski i w trzeciej natknął się na hiszpańską piechotę. Doszło do strzelaniny, w wyniku której jeden szwoleżer, Paweł Wiśniewski, dostał się do niewoli. Rekonesans kończył się więc fatalnie dla Niegolewskiego, bo zamiast zdobyć jeńca, sam stracił żołnierza. Kiedy pluton cofał się ku swoim, dopędził go szwoleżer Józef Poniński, znany z dużej krzepy, z wymarzonym jeńcem. Zadanie zostało wykonane, chociaż ze względu na stratę Wiśniewskiego nie było czym się chwalić.

W tym czasie na skutek gęstej mgły Napoleon wysłał na rozpoznanie półszwadron strzelców konnych. Gdy zbliżyli się do mostku, padły strzały z pierwszej baterii. Dowódca mjr de Segur i kilku szaserów zostało rannych, reszta wycofała się do Cerezo de Abajo, by czym prędzej wydostać się z zasięgu ognia. Pociski armatnie zaczęły spadać również w miejscu, gdzie stał cesarz, zabijając jednego szasera. Ponieważ artyleria francuska nie była w stanie uciszyć hiszpańskich dział, Napoleon wydał rozkaz do ataku. Pierwsi zaatakowali woltyżerowie z 96 pułku, lecz ponosząc znaczne straty, zostali odparci. Wtedy na prawo od drogi został rzucony do natarcia 9 pułk a na lewo 24. Jednakże i to natarcie zaległo w ogniu hiszpańskiej piechoty.

Około godz. 10.30 powrócił z rekonesansu Niegolewski. Napoleon, rozdrażniony oporem, na jaki napotkała piechota, rozkazuje, aby na hiszpańską baterię uderzył 3 szwadron szwoleżerów. Rozkaz mjr. Janowi Kozietulskiemu, który w tym dniu dowodził szwadronem, przekazał gen. Montbrun. Kozietulski, nie czekając, aż dołączy do szwadronu Niegolewski z patrolem, sformował szwadron w kolumnę czwórkową do ataku i podał komendę: „Marsz kłusem”. Do hiszpańskiej baterii było blisko kilometr, aby ją zdobyć, muszą sforsować wąski kamienny mostek. Jedna salwa w momencie jego przekraczania mogła spowodować, że trupy koni i ludzi zablokują drogę do baterii.

Pierwsza salwa zatrzymuje szwadron jeszcze przed mostkiem. Kozietulski i Dziewanowski przywracają jednak porządek i prowadzą dalej szarżę, przekraczając szczęśliwie mostek. Gdy pada mocno spóźniona druga salwa, są już blisko hiszpańskiej baterii. Wtedy Kozietulski woła: „Naprzód bracia, aby do armat” i wkrótce pada wraz z koniem. Pluton Krzyżanowskiego wpada na baterię, rąbiąc kanonierów i piechurów.

Jan Kozietulski (1778-1821) i Tomasz Łubieński (1784-1870) – portrety

Pozostanie na zdobytej baterii grozi ogniem z drugiej baterii, dlatego szwadron kontynuuje szarżę. W tym momencie do szwadronu dołączył Niegolewski ze swoim plutonem. Zdecydował się uczestniczyć w szarży, kiedy tylko zobaczył z dala, że trzeci szwadron rusza do ataku. Nie zdołał go dopędzić przed pierwszą baterią, ale kiedy znalazł się już w pobliżu zdobytych dział, pociągnął za sobą kilku szwoleżerów, którzy schronili się obok drogi. „Panie poruczniku, panie poruczniku, nie jeździj tam, bo mocno strzelają” – woła doń Kulesza z 7 kompanii. Kiedy jednak zobaczył, że Niegolewski pędzi i że przyłączają się do niego ci, którzy nie dotarli do pierwszej baterii, sam także dołącza do nich.

Dziewanowski i Krzyżanowski prowadzą szwoleżerów na drugą baterię. Droga wiedzie coraz bardziej ku górze i nim Polacy dopadają do drugiej baterii, pada salwa która zabija Krzyżanowskiego. Szwadron atakuje dalej na czele z kpt. Janem Dziewanowskim, dowódcą 3 kompanii. To on bierze drugą baterię resztką plutonów Krzyżanowskiego i Rudowskiego, wycinając lub rozpraszając kanonierów. Szwadron pędzi dalej, nie zatrzymując się na zdobytej baterii. Trzecia bateria, jeszcze wyżej stojąca, ma czas na przyjęcie Polaków ogniem. Salwa, którą oddaje, powoduje największe straty. Ginie por. Rowicki, kapitan Jan Dziewanowski zostaje śmiertelnie ranny. Przyczyną tak dużych strat i załamania się szarży trzeciego szwadronu jako całości, było prawie równoczesne oddanie salw z trzeciej i czwartej baterii. Największą część szwadronu udaje się skupić ppor. Benedyktowi Zielonce i ppor. Szeptyckiemu w rejonie mostku przy trzeciej baterii, gdzie doczekali się wsparcia przez oddział Łubieńskiego.

Szarża w wąwozie Somosierry, szturm na baterię armat. Obraz Wojciecha Kossaka 1807 r.

Tymczasem Andrzej Niegolewski, nie oglądając się za siebie, kontynuował szarżę na czwartą baterię. Moment zdobycia czwartej baterii tak opisał w swoich wspomnieniach: „lubo Dziewanowski leżał zwalony z konia, resztki szwadronu nie zatrzymując się, ale tym samym pędem zdobyły i czwartą baterię. Na widok piechoty hiszpańskiej zbierającej się koło budynku po lewej stronie gościńca wstrzymałem konia w miejscu. Dotąd bowiem, nie zatrzymując się ani nie oglądając za siebie, pędziłem z okrzykiem «Vive Imperator». Postrzegłszy przy sobie kilku szwoleżerów, a za sobą wachmistrza Sokołowskiego na kulawym koniu, zawołałem: «Gdzie nasi?» Sokołowski odpowiada: «Wyginęli». Wielu legło istotnie, drudzy konie potracili, inni rozpierzchli się na prawo i lewo”.

Hiszpanie ochłonęli i widząc, jak mała garstka Polaków opanowała czwartą baterię, zbierają się, aby ją odbić. Ranny koń pada pod Niegolewskim, przygniatając mu nogę, przez co jest unieruchomiony. Hiszpanie dopadają do niego i zadają 9 pchnięć bagnetami, potem otrzymuje cios pałaszem w głowę. Udaje zabitego, ratując w ten sposób życie. Na szczęście nadszedł oddział Łubieńskiego ścigający uciekającego wroga. Posuwający się za nim woltyżerzy z 96 pułku dotarli do baterii i uwolnili naszego bohatera spod konia, przenosząc pod czwartą baterię, a por. Villenevve, z którym był zaprzyjaźniony, podał mu manierkę z winem. Wkrótce nadjechał dowódca kawalerii gwardii marsz. Besseries. Zbliżył się do rannego Polaka i rzekł: „Młody człowieku cesarz widział piękną szarżę lekkokonnych. Potrafi z pewnością docenić waszą brawurę”. Niegolewski przekonany, że rany, które otrzymał, są śmiertelne, rzekł z trudem, wskazując na działa: „ Monseigneur, umieram, oto armaty, które zdobyłem. Powiedz o tym cesarzowi”. Wynik szarży 3 szwadronu był imponujący, cała armia don Benito San Juana, po utracie dział, poszła w rozsypkę. Wkrótce jednak wokół tej wspaniałej szarży rozpoczęły się spory.

Panorama Somosierra – nieukończony obraz cykloramiczny autorstwa Wojciecha Kossaka i Michała Wywiórskiego, mający przedstawiać różne etapy bitwy pod Somosierrą (1899-1900)

Spory o Somosierrę

Jeden z historyków trafnie kiedyś stwierdził, że nikt tak nie kłamie jak biuletyny wielkiej armii, redagowane osobiście przez Napoleona. Cesarz podyktował 13 biuletyn Armii Hiszpanii, w którym zawarł własną wersję tego, co wydarzyło się 30 listopada w wąwozie Somosierra.

„Dywizja licząca 13 tys. ludzi rezerwowej armii hiszpańskiej broniła przejścia przez góry. Nieprzyjaciel sądził, że nie można go przełamać na tej pozycji. Ufortyfikował przełęcz, którą Hiszpanie nazywają Puerto, i umieścił tam 16 dział. Zaczęła się strzelanina i armatnia kanonada. Szarża, jaką gen. Montbrun wykonał na czele polskich szwoleżerów, przesądziła losy bitwy. Była to szarża wspaniała, a pułk okrył się chwałą i wykazał, że jest godzien należeć do cesarskiej gwardii(…). Ośmiu polskich szwoleżerów zginęło na armatach, a szesnastu zostało rannych. Wśród tych ostatnich kapitan Dziewanowski został tak ciężko ranny, że jego stan jest beznadziejny. Major Segur, wachmistrz domu cesarskiego, szarżował pomiędzy Polakami i otrzymał kilka ran, z których jedna jest dosyć groźna”.

Jak widać z przytoczonego fragmentu, „polityka historyczna” to nie wymysł współczesnych polityków. Opierając się na biuletynach, Napoleona francuski historyk i polityk Adolf Thiers upowszechnił tę wersję w swojej pracy Historia Konsulatu i Cesarstwa, dodając od siebie, że pierwsza szarża Polaków się załamała, a szwadron pierzchnął haniebnie i dopiero druga szarża prowadzona przez gen. Montbruna doprowadziła do sukcesu. Ponadto polscy szwoleżerowie mieli być pijani podczas szarży, stąd wzięło się powiedzenie wśród Francuzów „pijany jak Polak”. Z powodu tych nieścisłości nasz bohater rozpoczął intensywną korespondencję z Thiersem, mając wsparcie płk. Pierra Dautancourta, żądając sprostowania wszystkich fałszerstw. Rozpoczęło to spór o Somosierrę na dwóch polach:

1. polsko – francuskim, o to, czy wymienieni w 13 biuletynie oficerowie francuscy rzeczywiście brali udział w szarży,
2. polsko – polskim, czy armaty w wąwozie Somosierra zdobyte zostały w wyniku pierwszej szarży przeprowadzonej przez 3 szwadron, czy była potrzebna druga szarża, przeprowadzona przez mjr. Tomasza Łubieńskiego, na czele szaserów francuskich i pozostałych 1 i 2 szwadronów pułku szwoleżerów?

O ile sprawa rzekomego udziału oficerów francuskich w szarży była zwykłym kłamstwem, o czym wiedzieli wszyscy uczestnicy bitwy, o tyle drugie pole konfliktu było bardziej skomplikowane. Na tym tle doszło do sporu Andrzeja Niegolewskiego z Tomaszem Łubieńskim, lansowanym w listach do przyjaciół na głównego bohatera szarży przez swoją żonę Konstancję z Ossolińskich ( nie mylić z Konstancją z Bojanowskich Łubieńską, Wielkopolanką, przyjaciółką Mickiewicza).

Z lewej: nieistniejący pomnik poświęcony szwoleżerom poległym pod Somosierrą, wzniesiony w Niegolewie przez Zygmunta Niegolewskiego (syna Andrzeja) w 1874 r., zniszczony przez Niemców w czasie okupacji w 1940 r. (źródło: Fotopolska). Z prawej: romantyczna wizja szarży pod Somosierrą, obraz Piotra Michałowskiego z ok. 1837 r.

Niegolewski tak o tym pisze: „Łubieński utrzymywał, że za trzecim szwadronem on z pierwszym szwadronem szarżował i baterię Hiszpanom odebrał. Ja jemu na to powiedziałem, że jeśli szarżą na baterie i odbieranie armaty, przy których nie masz kanonierów, to przyznaję, gdyż 3 szwadron kanonierów hiszpańskich był częścią porąbał, częścią do ucieczki zmusił. Jak Łubieński zaś twierdził, że ja o tym sądzić nie mogę, gdyż leżałem na placu ranny bez przytomności, ja jemu zaś, że Hiszpanie na inne szwadrony pułku szwoleżerów, którzy po trzecim szwadronie na baterie pod Somosierra szarżowali nie granatami, nie kartaczami, lecz karmelkami zapewne strzelać musieli, kiedy oprócz tych co z trzeciego szwadronu polegli i ranni byli, żaden żołnierz ani oficer innego szwadronu nie był zabity ani ranny”.

Zgodnie z wykazem strat pułku szwoleżerów z tego dnia w pozostałych szwadronach poległo pięciu szwoleżerów. Dlatego w tej kwestii nasz bohater mijał się z prawdą. Nie oznacza to jednak, że ta piątka szwoleżerów zginęła podczas zdobywania armat. Mogli zginąć podczas pościgu za uciekającą piechotą hiszpańską. Ponadto trzeba pamiętać, że dwa najlepsze pułki hiszpańskie podczas walk o wąwóz były na nabożeństwie Te Deum z okazji rzekomego zwycięstwa nad Francuzami. Przy ich rozbijaniu również mogło polec kilku żołnierzy, jak przyjaciel Niegolewskiego. To, że hiszpańscy kanonierzy nie zdążyli ponownie odpalić armat, jest bez wątpienia zasługą Niegolewskiego i wachmistrza Sokołowskiego. Było w tym czasie normą, że Hiszpanie walczyli do momentu, aż nie stracili armat. Gdy je tracili, z reguły rzucali się do ucieczki, tak było pod Epilą, gdzie płk Chłopicki, mając 1300 żołnierzy rozpędził 8000 Hiszpanów, jak również w wielu innych bitwach. Natomiast co się tyczy „pana Tomasza”, jak z ironią tytułuje Łubieńskiego Marian Brandys, to zamiast na obiedzie u Skrzyneckiego, gdzie podczas powstania listopadowego dyskutowano na temat Somosierry, powinien stanąć przed sądem wojennym. Kilka dni wcześniej bowiem, podczas bitwy pod Grochowem, nie wykonał szarży na rosyjskie armaty. Pomimo kilkakrotnych rozkazów gen. Chłopickiego i faktu, że rosyjscy kanonierzy armaty swe „odbieżali”, czyli opuścili. Łubieński miał szansę dokonać o wiele większego czynu 25 lutego 1831 r., ale niestety „zardzewiał”.

Ponieważ ubywało z czasem uczestników szarży pod Somosierrą – najpierw zmarł w szpitalu dla obłąkanych Kozietulski, a później odchodzili inni bohaterowie bitwy, Andrzej Niegolewski postanowił napisać wspomnienia z tej wojny. Polemizuje w nich z por. Benedyktem Zielonką, który w swojej relacji napisał, że na trzeciej baterii szarża trzeciego szwadronu się załamała i większość szwoleżerów skupiła się koło mostku, szukając schronienia przed ogniem hiszpańskiej piechoty. Nie ulega wątpliwości, że nasz „lew” fantazjuje, twierdząc, że szarża jego szwadronu przebiegała gładko i bez problemu opanowano wszystkie cztery baterie. Również historia o tym, że Napoleon, gdy ranny leżał przy czwartej baterii, przypiął mu swój krzyż Legii Honorowej, nie znajduje potwierdzenia w źródłach. Co prawda Dezydery Chłapowski pisze, że gdy spotkał go w Madrycie, jeszcze w bandażach, mówił mu, że otrzymał od cesarza Legię Honorową, to jednak prof. Bielecki poddaje to w wątpliwość, wskazując, że stosowny dyplom został wydany dopiero w lutym 1809 roku.

Scena spod Somosierry, której najprawdopodobniej nie było. Napoleon przypina Andrzejowi Niegolewskiemu krzyż Legii Honorowej. „Tygodnik Ilustrowany” 1860 nr 55.

Wracając do sporu z por. Benedyktem Zielonką, który stanowczo zaprzecza, aby 3 szwadron zdobył 4. baterię, można wywnioskować, że poza Niegolewskim i Sokołowskim nikt więcej nie dotarł do 4. baterii. Gdyby 40 szwoleżerów wspierało „naszego Don Kichota”, a taką liczbę podaje prof. Robert Bielecki, to z pewnością któryś z nich potwierdziłby wersję Niegolewskiego, a Zielonka nie upierał się przy swoim zdaniu. Dlatego zdobycie 4. baterii należy przypisać Niegolewskiemu i Sokołowskiemu. Jeżeli prawdziwa jest informacja, że było jeszcze kilku szwoleżerów, to widząc, w jak niebezpiecznej sytuacji się znaleźli, mając przed sobą artylerzystów hiszpańskich, a za sobą kilka tysięcy uciekających piechurów, z których spora część uciekała drogą odcinając im odwrót, szybko cofnęli się z powrotem do kolegów, by nie dostać się do niewoli Hiszpanów.

Na koniec należy zwrócić uwagę, że Niegolewski został skłuty bagnetami przez uciekającą piechotę, a nie artylerzystów, którzy takiej broni nie posiadali. Armaty te więcej nie przemówiły i Łubieński nie musiał na nie powtórnie szarżować, jak twierdzi krakowski historyk, tylko prowadził pościg za uchodzącym nieprzyjacielem. Po wyleczeniu się z ran dalsza służba u boku Napoleona ograniczała się do roli oficera ordynansowego, którą pan Andrzej pełnił z wielkim poświęceniem. Bez wątpienia był całkowicie oddany cesarzowi, o czym świadczy fakt potępienia przez niego Dezyderego Chłapowskiego, gdy ten w 1813 roku złożył dymisję. W historii pułku zapisał się obok takich postaci jak: płk Jan Kozietulski, kpt. Jan Dziewanowski czy inny Wielkopolanin – gen. Paweł Jerzmanowski. Ten ostatni dowodził szwadronem Elby oraz przednią strażą podczas ucieczki Bonapartego z Elby i wziął udział ze swoim szwadronem w bitwie pod Waterloo, co uwiecznił reżyser Sergiej Bondarczuk w swoim filmie z 1970 roku. Jest paradoksem historii, że osoba Napoleona cieszy się największym zainteresowaniem nie we Francji, tylko w Rosji i Polsce. Bez wątpienia przyczyniła się do tego literatura piękna, a zwłaszcza powieść Lwa Tołstoja Wojna i pokój, wielokrotnie ekranizowana.

Bitwa pod Somosierrą – obraz Horacego Verneta

Legenda Somosierry

Jako pierwszy zaczął tworzyć legendę Somosierry dowódca pułku Wincenty Krasiński, zamawiając obraz u słynnego francuskiego malarza Verneta. W kraju jego raport wydrukowała 28 stycznia 1809 roku „Gazeta Poznańska” jako pierwszą informację o szarży w kraju. Ponieważ kazał namalować siebie na czele pułku po szarży, wywołało to dezaprobatę oficerów.

W literaturze beletrystycznej wyczyny szwoleżerów utrwalił Wacław Gąsiorowski w powieściach: Huragan i Szwoleżerowie gwardii. Poetka Maria Konopnicka napisała słowa do popularnej piosenki „A czyjeż to imię rozlega się sławą”. Nad legendą Somosierry również pochylili się znani malarze: Piotr Michałowski, January Suchodolski oraz Wojciech Kossak, który namalował panoramę bitwy.

Filmowcy: Andrzej Wajda w filmie Popioły zamiast ułanów nadwiślańskich pokazał szarżę pod Somosierrą, a autorzy serialu Wielkie bitwy polskie poświęcili jeden z odcinków Somosierze, w którym Niegolewskiego zagrał Franciszek Pieczka. W filmie tym (dostępny w Internecie) prof. A. Zahorski dokładnie omawia, dlaczego ta szarża była tak wielkim wyczynem.

Marian Brandys przedstawił losy szwoleżerów w czasie epoki napoleońskiej i po jej zakończeniu w cyklu esejów: Kozietulski i inni oraz Koniec świata szwoleżerów. Znany literat nielitościwie pokpiwa sobie z peruki, jaką nosił nasz bohater. W kawalerii II Rzeczypospolitej tradycję pułku szwoleżerów kultywowały trzy pułki jazdy. Wtedy powstała słynna piosenka „Więc pijmy wino, szwoleżerowie”.

Andrzej Niegolewski w okresie powstania listopadowego i w latach 50. XIX w.

Życie prywatne i działalność publiczna

Po powrocie do Polski Andrzej Niegolewski zamieszkał w Niegolewie, a po ślubie z Anną Krzyżanowską w jej majątku Włościjewki koło Śremu. Małżonkowie mieli dziesięcioro dzieci. W 1827 roku wszedł do poznańskiego sejmu prowincjonalnego jako reprezentant stanu rycerskiego z powiatów Buk i Oborniki. Stawał w obronie języka polskiego, domagając się przywrócenia go jako wykładowego we wszystkich szkołach Wielkiego Księstwa Poznańskiego.

Jeszcze raz chwycił za broń podczas powstania listopadowego, dowodząc 1 pułkiem jazdy sandomierskiej. Aby go należycie wyekwipować, nie szczędził własnych pieniędzy. Walczył na jego czele w bitwie pod Iganiami. Jak wszyscy ziemianie, którzy wzięli udział w powstaniu, z wyroku sądu pruskiego odsiedział 4 miesiące w twierdzy Koźle i zapłacił grzywnę w wysokości 1500 talarów.

Do życia publicznego powrócił w 1840 roku, atakując Edwarda Flottwella za jego antypolską politykę. W 1843 roku domagał się zorganizowania przy szkołach referatów złożonych z przedstawicieli społeczeństwa oraz uzasadniał petycję dotyczącą założenia uniwersytetu w Poznaniu. W 1847 roku wziął udział w obradach połączonego sejmu w Berlinie, gdzie należał do głównych autorów petycji o przywrócenie języka polskiego w szkołach i urzędach Wielkiego Księstwa Poznańskiego. W czasie Wiosny Ludów w Wielkopolsce 1848 doradzał uderzenie na cytadelę poznańską, domagając się od gen. Colomba ustąpienia z miasta. Wkrótce potem udał się do Berlina na drugą sesję sejmu połączonego, gdzie miał wystąpić przeciwko gwałtom pruskim w Poznańskiem. Na zebraniu przedwyborczym w Lwówku 25 kwietnia 1848 roku został napadnięty i pobity przez niemieckich oraz żydowskich mieszczan. Nie czując się bezpiecznie, wyjechał do Berlina, skąd powrócił do siebie latem, po pacyfikacji kraju.

Ostatnie lata życia poświęcił na publikowanie swoich wspomnień, w których zaciekle polemizował z innymi uczestnikami bitwy. W roku 1856 odmówił przyjęcia urzędowego zaproszenia na sesję sejmową, ponieważ była zredagowana po niemiecku. Na tym tle wydał dwujęzyczną broszurę pt. Wola królewska i jej wykonanie w Wielkim Księstwie Poznańskim. Warto zwrócić uwagę, że twardo bronił praw do posługiwania się językiem polskim w życiu publicznym, widząc w jego rugowaniu celową politykę Niemców, której ukoronowaniem będzie ustawa kagańcowa z 1908 roku.

Zmarł w Poznaniu 18 lutego 1857 roku, zaś pochowany został w grobowcu rodzinnym w Buku. W 1923 roku zwłoki jego uroczyście przeniesiono do krypty zasłużonych Wielkopolan, w kościele św. Wojciecha. Pozostawił synów: Władysława, Kazimierza i Zygmunta, oraz córki: Felicję, Leokadię, Magdalenę, Emilię i Jadwigę.

Strona tytułowa wspomnień Andrzeja Niegolewskiego (źródło: Polona) i trumna z jego szczątkami w Krypcie Zasłużonych Wielkopolan w podziemiach kościoła św. Wojciecha w Poznaniu.

Największym wyzwaniem dla Polaków mieszkających w zaborze pruskim była obrona ziemi przed wykupem i walka o język polski w szkole i urzędach, by chronić polskich chłopów i młodzież przed germanizacją. Na tym polu Andrzej Niegolewski i jego następcy znakomicie wpisali się w etos pracy organicznej w Wielkopolsce. Wspieranie polskich czasopism, wydawanie polskich książek czy zakładanie czytelni ludowych, uczenie polskiej historii to był oręż bezbronnych. Wspomnienia o chwale oręża polskiego w czasach napoleońskich napawały dumą kolejne pokolenia Polaków. Polskie rody ziemiańskie w Wielkim Księstwie Poznańskim i kościół katolicki były ostoją polskości. Doskonale zdawali sobie z tego sprawę kanclerze Bismarck i Bülow. Dlatego pierwszy rozpoczął kulturkampf, a drugi przygotowywał ustawy o możliwości wywłaszczania przez państwo wielkich majątków ziemskich. Na szczęście junkrzy pruscy, obawiając się, że ta ustawa może uderzyć również w nich, zablokowali ją w parlamencie.

Czego nie zrobili Niemcy, to przeprowadziły władze komunistyczne po 1945 roku. W wyniku reformy rolnej ziemiaństwo jako grupa społeczna przestało istnieć. Potomkowie Andrzeja Niegolewskiego i innych rodów zasilili szeregi polskiej inteligencji lub udali się na emigrację. Wielkopolska i Poznań szczególnie na tych przemianach społecznych ucierpiały. Ziemiaństwo wielkopolskie finansowało wysoką kulturę. Byli też, jak stwierdził Jerzy Waldorff, jej odbiorcami. Dlatego pomimo niewoli koncertowali w Poznaniu najwybitniejsi artyści: Chopin, Paganini, Wieniawski czy Jan Ignacy Paderewski. Wspierali Adama Mickiewicza i innych pisarzy, nawet gdy nie byli fanami wieszcza, jak Chłapowski, rozumiejąc, że tworzą rzeczy ponadczasowe i wzbogacające polską kulturę. Dziś pozostały po nich piękne pałace z przylegającymi parkami jak ten naszego bohatera w Bytyniu.                                            

Szamotuły, 01.12.2021

Witold Mikołajczak

Historyk, absolwent UAM, nauczyciel, od 1990 r. mieszka w Szamotułach.

Autor 4 książek: Grunwald 1410. Bitwa, która przeszła do legendy (2010); Grunwald 1410. O krok od klęski (wyd. rozszerz. 2015); Wojny polsko-krzyżackie (2009) i Grochów 1831. Niedokończona bitwa (2014).

Na nowo interpretuje pewne wydarzenia i źródła historyczne, lubi polemikę.

Agnieszka Krygier-Łączkowska

Mielęccy – ostatni przedwojenni właściciele Buszewa

Prot Mielęcki (ur. 1869) i jego żona Maria z Niegolewskich (ur. 1873) zamieszkali w Buszewie (gmina Pniewy) w 1910 r. Mielęccy herbu Ciołek to szlachta, której najwcześniejsi znani z genealogii przodkowie żyli w XV w. Tego samego herbu byli – między innymi – Poniatowscy (np. gen. książę Józef i król Stanisław August), Żeleńscy (np. Władysław – kompozytor i Tadeusz – pisarz) czy Maciejowscy (np. prymas Bernard i biskup Samuel). Bezpośredni przodkowie Prota mieli majątki w Wielkopolsce i na Kujawach.

Umieli walczyć i pracować. Patriotyczne korzenie

Dziad Prota Mielęckiego, Piotr Prot Mielęcki (1792-1867), jak wielu synów wielkopolskiej szlachty wstąpił do armii napoleońskiej (w stopniu kapitana), a w powstaniu listopadowym – jako major – walczył w Pułku Jazdy Poznańskiej, m.in. w bitwie pod Grochowem. Ożenił się dopiero po upadku powstania. Razem z żoną, Wandą z Sokołowskich, doczekali się czterech synów i trzech córek. Ojcem późniejszego właściciela Buszewa był Seweryn (1837-1901). Rok starszy od niego brat Kazimierz (1836-1863) jako jeden z pierwszych ziemian przyłączył się do powstania styczniowego, kierował jednym z oddziałów i przez pewien czas sprawował funkcję naczelnika sił zbrojnych województwa mazowieckiego.

Kazimierz Mielęcki i Stanisław Błociszewski. Źródło: domena publiczna

Piotr Prot Mielęcki początkowo był właścicielem majątku w Karnej (ówczesny powiat babimojski, obecnie wolsztyński), gdzie – między innymi – prowadził dużą owczarnię. Później kupił majątek Otusz i Niepruszewo (koło Buku). Około połowy lat 40. XIX w. Mielęccy opuścili Wielkopolskę i przenieśli się w okolice Brześcia Kujawskiego, czyli do ówczesnego Królestwa Kongresowego (zabór rosyjski). Jeszcze przed powstaniem styczniowym Piotr Prot i jego najstarsi synowie działali w Towarzystwie Rolniczym w Królestwie Polskim.

W działalność patriotyczną mocno zaangażowana była też rodzina Błociszewskich herbu Ostoja, z którymi Mielęccy związali się poprzez małżeństwo Seweryna z Marią (ok. 1839-1929), córką Antoniego Błociszewskiego, właściciela majątku w Przecławiu (powiat szamotulski). Antoni walczył w powstaniu listopadowym, ważną rolę podczas polskich zrywów niepodległościowych odegrał jego brat Stanisław, który walczył nie tylko w powstaniu 1830-31 (odznaczony został wówczas złotym krzyżem Virtuti Militari), ale także był instruktorem oddziałów powstańczych w 1848 r., a w 1863 r. zajmował się formowaniem oddziałów ochotniczych, zbieraniem broni i funduszów dla powstania. Po każdym z powstań był więziony przez władze pruskie, w sumie w więzieniu spędził kilka lat, mocno ucierpiał też jego majątek. W powstaniu styczniowym walczyło dwóch synów Antoniego – braci Marii z Błociszewskich Mielęckich. Młodszy z nich, zaledwie 20-letni Stanisław, poległ w bitwie pod Ignacewem i został pochowany we wspólnej mogile powstańców (por. http://regionszamotulski.pl/witold-turno-mscislaw-zoltowski-i-stanislaw-blociszewski-%e2%88%92-bohaterowie-bitwy-pod-ignacewem-1863/).

Prot Mielelęcki, syn wspomnianych już Seweryna i Marii z Błociszewskich, przyszedł na świat w 1869  r. w Górce (powiat obornicki, niedaleko położonego obecnie w powiecie szamotulskim Baborowa i Lulinka). W 1898 r. poślubił on Marię z Niegolewskich – córkę Zygmunta, ordynata Niegolewa, a wnuczkę słynnego pułkownika Andrzeja Niegolewskiego (1787-1857). Ślub odbył się w pałacowej kaplicy.

Pałac w Niegolewie w 1911 r. W latach 1895-1896 zbudował go Zygmunt Niegolewski – ojciec Marii Mielęckiej. Na dole po lewej Andrzej Niegolewski – dziad Marii, bohater czasów napoleońskich, po prawej Władysław Niegolewski – jej stryj. Źródło: Polona

Urodzony w Bytyniu w powiecie szamotulskim Andrzej Niegolewski był nie tylko bohaterem wojen napoleońskich, który za szarżę pod Somosierrą w 1807 r. Legię Honorową otrzymał od samego Napoleona, i dowódcą jazdy sandomierskiej w powstaniu listopadowym. Duże zasługi miał też  w działalności społeczno-politycznej, przede wszystkim jako długoletni poseł na sejm prowincjonalny Wielkiego Księstwa Poznańskiego walczący z dyskryminacją języka polskiego w życiu publicznym. Drogą wytyczoną przez ojca poszedł jego najstarszy syn Władysław – powstaniec, prawnik, poseł, działacz kulturalny i naukowy.

Najmłodszy syn pułkownika Andrzeja Niegolewskiego, wspomniany już Zygmunt, również wspierał powstanie styczniowe, przede wszystkim jednak należał do grona ziemian działających na rzecz postępu w rolnictwie. Chodziło tu o więcej niż podniesienie poziomu własnej majętności – Zygmunt Niegolewski dążył do tego, żeby polscy ziemianie radzili sobie lepiej w zderzeniu z polityką germanizacyjną.

Litografia z XIX w. Źródło: „Tygodnik Ilustrowany” 1860, nr 55

Prot i Maria Mielęccy w Buszewie

W drugiej połowie XIX w. i w 1. dekadzie XX w. właściciele majątku Buszewo wielokrotnie się zmieniali. W 1880 r. należał on do hrabiego Adolfa Bonifacego Bnińskiego, który wykupił go z rąk niemieckich. Bniński na co dzień mieszkał w Gułtowach, być może w Buszewie mieszkał wówczas jego syn Karol, który w połowie lat 90. XIX w., już po śmierci ojca, sprzedał je Stanisławowi i Marii Ponińskim. W 1900 r. przebudowy dworu dokonał Henryk Wysocki z Szamotuł. Krótko potem majątek buszewski trafił – znów na kilka lat – w ręce Janusza Dąbskiego, który w 1909 r. odsprzedał go Protowi Mielęckiemu.

To Mielęccy dokonali kolejnej przebudowy dworu. Leonard Durczykiewicz, który w 1911 r. odwiedził Buszewo z aparatem fotograficznym, tak napisał w swojej książce dotyczącej polskich dworów w Wielkopolsce: „Do stanu dzisiejszego przyprowadził go obecny właściciel według planów architekta M. Powidzkiego z Poznania, dodając obszerną werandę, z której roztaczają się prześliczne widoki na przyległe do parku jeziora”. Warto dodać, że Mieczysław Powidzki niemal w tym samym czasie dla rodziny Raczyńskich z Rogalina zaprojektował budynek przeznaczony na galerię malarstwa.

Dwór w Buszewie. Źródło: Leonard Durczykiewicz, Dwory polskie w Wielkim Księstwie Poznańskim, Poznań 1912. Na dole z lewej: zwieńczenia dachu dworu, widoczny wiatrowskaz, zdjęcie Jerzy Walkowiak. Z prawej: herby na fasadzie dworu – Mielęckich (Ciołek) i Niegolewskich (Grzymała), zdjęcie Andrzej Bednarski.

Dwór w Buszewie to parterowy budynek z dachem mansardowym i poddaszem użytkowym, zbudowany na planie prostokąta, z wieżą usytuowaną na jego krótszym boku. W powiecie szamotulskim bardzo podobną wieżę ze stożkowym dachem ma powstały w 1877 r. pałac Kwileckich w Oporowie zaprojektowany przez wybitnego ówczesnego architekta Zygmunta Gorgolewskiego (por. http://regionszamotulski.pl/palac-w-oporowie/). Na wiatrowskazie umieszczonym na wieży w Buszewie widnieje napis: „1864”, zwykle uznaje się tę datę za czas powstania tego konkretnego budynku, jakiś dwór istniał jednak w tym miejscu znacznie wcześniej. Przekazywana z pokolenia na pokolenie opowieść mówi, że nocował tam Napoleon. Przed przebudową, której dokonali Mielęccy, wcześniejsze zmiany przeprowadzono w 1900 r. Wykonawcą była wówczas znana szamotulska firma Henryka Wysockiego.

Cykl obrazów do pałacu w Buszewie namalował dla Mielęckich znany malarz Michał Gorstkin-Wywiórski (1861-1926) – autor wielu pejzaży, prac o tematyce religijnej i marynistycznej, który przy kilku projektach współpracował z Wojciechem Kossakiem i Julianem Fałatem. Wywiórski, podobnie jak dwaj wspomniani malarze, swoje prace tworzył także dla Mycielskich z Gałowa.

Pałac w Zajączkowie przebudowany w 1910 r. przez Urbanowskich, w zwieńczeniu herb rodziny (Prus). Zdjęcie z okresu międzywojennego, źródło: Fotopolska

W tym samym czasie, gdy Mielęccy kupili Buszewo, do odległego zaledwie około 5 km Zajączkowa przenieśli się Urbanowscy. Była to bliska rodzina, gdyż siostra Maria Mielęcka i Anna Urbanowska, żona Witolda, były siostrami. To Urbanowscy przebudowali i unowocześnili dawny pałac Żółtowskich w Zajączkowie, z tamtych czasów pochodzi fasada budynku z trójkątnym zwieńczeniem i herbem rodziny. Nie mieszkali tam długo, już bowiem po 1920 r. majątek sprzedano.

W skład majątku Buszewo w dwudziestoleciu międzywojennym (dane z 1926 r.) wchodziły 364 ha, w tym 312 ha ziemi uprawnej, 20 ha łąk i pastwisk, 3 ha lasów, 7 ha nieużytków (w tym podwórza i drogi) i 20 ha wód. Do Mielęckich należała też gorzelnia. W stosunku do innych majątków w powiecie szamotulskim Buszewo pod względem wielkości było majątkiem poniżej średniej, podobnie wyglądała kwesta osiąganych dochodów.

Prot i Maria Mielęccy wyróżniali się jednak, jeśli chodzi o działalność społeczną. Różnorodność funkcji pełnionych przez Prota ukazują zamieszczone w prasie poznańskiej i szamotulskiej nekrologi. Od połowy lat 20. był prezesem Powiatowego Koła Ziemian; funkcję tę objął po hrabim Michale Mycielskim z Gałowa. Należał do rad nadzorczych Banku Poznańskiego Ziemstwa Kredytowego – najważniejszej polskiej instytucji gospodarczej w czasach zaborów i Towarzystwa Wzajemnych Ubezpieczeń „Snop”. W Szamotułach działał w instytucjach wspierających rozwój gospodarki rolnej: był jednym z założycieli i długoletnim członkiem rady nadzorczej spółdzielni „Rolnik” (powstałej w 1905 r.), w Cukrowni „Szamotuły” od 1907 r. zasiadał w radzie nadzorczej (przez kilka lat pełnił funkcję jej prezesa), a od 1926 r. wchodził w skład zarządu przedsiębiorstwa. Działalność gospodarcza Prota Mielęckiego była też związana z przemysłem spirytusowym. Należał do grona członków założycieli powstałej w 1920 r. Spółki Akcyjnej „Akwawit” Rektyfikacja Spirytusu (członek rady nadzorczej, a następnie komisji rewizyjnej) oraz Poznańskiej Spółki Okowicianej (członek rady nadzorczej).

W dniu polowania w Kobylnikach koło Kościana, 1911. Stoją od lewej: Mieczysław Niemojowski, Prot Mielęcki, Jan Niemojowski, Maryla Kwilecka, Adam Żółtowski, NN, Zula Kwilecka, Dobiesław Kwilecki, siedzi Jerzy Niemojowski. Źródło: Andrzej Kwilecki, Ziemiaństwo wielkopolskie, Warszawa 1998.

Maria z Niegolewskich Mielęcka była jedną z najaktywniejszych społecznie kobiet w regionie szamotulskim. Zestawiać ją można z Jadwigą z Lubomirskich Kwilecką z Dobrojewa (1876-1930) i o pokolenie młodszą Zofią z Karskich Mycielską z Gałowa (1898-1978) (por. http://regionszamotulski.pl/zofia-i-michal-mycielscy-wiara-ojczyzna-i-konie/). Wielką rolę odegrała w dziejach pniewskiego koła Polskiego Czerwonego Krzyża, które powstało w momencie wybuchu powstania wielkopolskiego. Maria Mielęcka kierowała nim od lutego 1919 r. – w sumie kilkanaście lat. Pierwsze dwa lata istnienia koła były czasem niezwykle intensywnych działań: założono szpital dla rannych w powstaniu, prowadzono zbiórki darów dla powstańców, zorganizowano kuchnię dla powstańców udających się na front i uchodźców ze strefy przyfrontowej, w czasie wojny polsko-bolszewickiej opiekowano się grupą blisko 100 dzieci przywiezionych z terenów frontu, troszczono się o inwalidów, wdowy, sieroty i weteranów powstania styczniowego. Jako przewodnicząca stowarzyszenia św. Wincentego à Paulo, działającego przy miejscowej parafii, zajmowała się wspieraniem najuboższych. Z jej inicjatywy w Pniewach powstała także miejska ochronka.

Maria Mielęcka utrzymywała bliskie relacje z s. Urszulą Ledóchowską, późniejszą świętą. Pomagała jej w 1920 r. w czasie, gdy w Pniewach kupowała nieruchomości, w których potem umieszczono Zakład św. Olafa: dom dziecka, szkołę gospodarczą i wspólnotę sióstr. Mielęcka służyła radą i wsparciem siostrom z nowo utworzonego Zgromadzenia Sióstr Urszulanek Serca Jezusa Konającego, a jej współpracownice z Polskiego Czerwonego Krzyża pomagały siostrom i przywiezionym przez nie dzieciom zagospodarować się w nowym miejscu. Podobnie było, gdy w 1922 r. urszulanki przejęły dwór w pobliskim Otorowie.

Na górze: Prot i Maria z Niegolewskich Mielęccy z synem Zygmuntem, ok. 1925 r. Zdjęcie – własność rodziny Mielęckich. Na dole z lewej: Wanda z Wężyków Niegolewska – patronka Towarzystwa Włościanek Wielkopolskich, zdjęcie – własność rodziny Niegolewskich. Z prawej: św. Urszula Ledóchowska, z archiwum Zgromadzenia Sióstr Urszulanek Serca Jezusa Konającego.

Maria Mielęcka niezwykle aktywnie działała na rzecz kobiet. W Towarzystwie Ziemianek Wielkopolskich przez kilka lat pełniła funkcję wiceprzewodniczącej koła powiatu szamotulskiego. Najwięcej energii poświęciła pracy przy tworzeniu i rozwoju kół Towarzystwa Włościanek, w którym przez ponad dziesięć lat była wicepatronką (czyli przewodniczącą okręgu – powiatu). Blisko współpracowała wówczas ze swoją bratową – żoną Stanisława, Wandą z Wężyków Niegolewską, która pełniła funkcję prezeski  Towarzystwa Włościanek Wielkopolskich (była patronką organizacji).

Kółka włościanek miały podobne cele jak kółka rolnicze, które zrzeszały mężczyzn. Ich zasadniczym celem była edukacja dotycząca różnych dziedzin gospodarowania kobiet na wsi, ale nie tylko. Organizowane były kursy gotowania, dietetyki, higieny, robót ręcznych, odbywały się wykłady i wycieczki o charakterze edukacyjnym. Namawiano kobiety do zakładania przydomowych ogródków i uczono ich prowadzenia. Przy niektórych kółkach powstawały także ochronki dla dzieci. W czasach kryzysu mocno podkreślano rolę oszczędnego gospodarowania, dbano też o rozwój duchowy członkiń kółek – trzeba pamiętać, że organizacja ta mocno podkreślała swój związek z Kościołem katolickim. Liczba kółek w powiecie zmieniała się w ciągu lat, było ich ok. 12 z 600 członkiniami (w całej Wielkopolsce 362 kółka i 11 000 członkiń). Kiedy w 1935 r. Maria Mielęcka przekazała swoją funkcję Zofii Mycielskiej, nadal opiekowała się dwoma kółkami włościanek: w Buszewie i Otorowie.  

Mielęcka była też inicjatorką zakładania oddziałów Katolickiego Stowarzyszenia Młodzieży Żeńskiej, czyli Młodych Polek. Koła te skupiały absolwentki szkół (od 14. roku życia), miały charakter przede wszystkim religijny, ale także kulturalno-oświatowy. Dziewczęta mogły uczestniczyć w różnego typu kursach (np. szycia, haftu, gotowania), imprezach sportowych, wycieczkach, przygotowywały przedstawienia, zajmowały się działalnością o charakterze patriotycznym i charytatywnym. Maria Mielęcka opiekowała się dwoma kołami Młodych Polek: w Buszewie i Otorowie, a 1927 r. zainicjowała stworzenie oddziału tej organizacji w Pniewach. Jak informowała wówczas „Gazeta Szamotulska”, impulsem do powołania Młodych Polek stała się samobójcza śmierć młodej pniewianki – chodziło o to, aby w stowarzyszeniu dziewczęta uzyskiwały różnego rodzaju wsparcie.

Kościół Wszystkich Świętych w Otorowie. Na górze ołtarz główny i witraże w prezbiterium. Poniżej z lewej witraż ufundowany przez Stafana Korzbok Łąckiego i jego żonę Konstancję z Mierzyńskich; na dole ich herby: Korzbok i Jastrzębiec. Po prawej witraż ufundowany przez Prota Mielęckiego i żonę Marię z Niegolewskich; na dole herby: Grzymała i Ciołek. Zdjęcia Agnieszka Krygier-Łączkowska

Rola rodziny Mielęckich w polskim życiu społecznym była tym większa, że w okolicy sporo majątków ziemskich należało do Niemców. W Pniewach do 1945 r. mieszkała rodzina Massenbachów, w Chełmnie – Lehmann-Nitsche, w Lubosinie i Przystankach – de Rège, w Buszewku – Niehoff.

Prot Mielęcki zmarł 24 marca 1933 r. Jak relacjonowała prasa lokalna, na jego pogrzeb „kilkaset powozów i samochodów przywiozło z bliższych i dalszych stron nieprzeliczone tłumy ludzi. Kościół w Otorowie nie mógł pomieścić licznie zebranych uczestników pogrzebu”. Do dziś w tej świątyni w prezbiterium znajduje się witraż ufundowany przez Prota i Marię Mielęckich. W przeddzień pogrzebu w Buszewie, przed wyprowadzeniem zwłok, nad trumną wygłosił przemówienie hrabia Michał Mycielski.  

Prota Mielęckiego pochowano przy kościele w Otorowie, tak jak chciał, twarzą w kierunku ukochanego Buszewa. Po wojnie do tego grobu przeniesiono też szczątki jego żony Marii, która zmarła 1 maja 1942 r. na Kielecczyźnie, dokąd rodzina została wysiedlona na początku okupacji.    

Nekrolog z „Gazety Szamotulskiej”. Niżej po lewej fasada kościoła Wszystkich Świętych w Otorowie. Na zdjęciu po prawej grób rodziny Mielęckich na przykościelnym cmentarzu (z lewej strony); spoczywają tam Prot Mielęcki z żoną Marią oraz dwie niezamężne siostry Prota: Izabela i Maria. Dalej znajdują się groby Moszczeńskich – dawnych właścicieli Otorowa i Mierzyńskich – dawnych właścicieli Lipnicy. Zdjęcia Agnieszka Krygier-Łączkowska

Następne pokolenie

Jedyny syn Prota i Marii Mielęckich – Zygmunt, ostatni przedwojenny właściciel Buszewa, przyszedł na świat 17 lutego 1900 r. w Pęckowie.

Po okresie nauki w domu rodzinnym wysłano go do zakładu prowadzonego przez benedyktynów w Ettel w Bawarii, gdzie uczył się w gimnazjum humanistycznym. Naukę w ostatniej klasie przerwał, aby wziąć udział w powstaniu wielkopolskim. Młody ziemianin, od najmłodszych lat świetnie jeżdżący na koniu, wstąpił w szeregi tworzonego jeszcze w końcu grudnia 1918 r. pierwszego oddziału kawalerii powstania wielkopolskiego – 1 Pułku Ułanów Wielkopolskich (późniejszego 15 Pułku Ułanów Poznańskich), którego pierwszym dowódcą był Józef Lossow, ziemianin z Gryżyny w powiecie kościańskim. W tej samej jednostce walczył także wspominany już wcześniej Michał Mycielski, późniejszy dziedzic Gałowa, sześć lat starszy od Zygmunta Mielęckiego.

W sierpniu 1919 r. Mielęcki, inaczej niż Mycielski, nie wyruszył z pułkiem na front litewsko-białoruski (por. http://regionszamotulski.pl/zofia-i-michal-mycielscy-wiara-ojczyzna-i-konie/). Został wówczas w rodzinnych stronach, aby dokończyć szkołę i zdać maturę w Gimnazjum Marii Magdaleny w Poznaniu. Przygotowanie do egzaminów maturalnych było dla niego bardzo trudne, ponieważ cały cykl nauczania przeszedł w języku niemieckim, a maturę zdawał już po polsku.

Z lewej Zygmunt Mielęcki, zdjęcie – własność rodziny Mielęckich. Z prawej Michał Mycielski z Gałowa, źródło: Mycielscy herbu Dołęga. Właściciele Szamotuł i Gałowa, Muzeum-Zamek Górków, Szamotuły 2013

Młodzi Mielęccy pełnili podobne funkcje do pokolenia rodziców: Zygmunt został prezesem powiatowego Koła Ziemian, Olga zajmowała się kółkami włościanek, w których – między innymi – prowadziła kursy gotowania i zarządzania finansami. Na rozwinięcie tej działalności nie wystarczyło już czasu.

W latach przed II wojną światową u Mielęckich w Buszewie gościł, między innymi, franciszkanin o. Maksymilian Maria Kolbe, który w 1936 r. powrócił z misji w Japonii.

Po studiach na Wydziale Rolniczo-Leśnym Uniwersytetu Poznańskiego Zygmunt Mielęcki odbył praktykę: najpierw w Popówku (w majątku Żółtowskich, powiat obornicki), a potem w Bytyniu, gdzie zatrudnił się jako rządca. Majątek bytyński wrócił właśnie wtedy do rodziny Niegolewskich – po ciotce Helenie Gąsiorowskiej odziedziczył go Andrzej Niegolewski, najbliższy kuzyn Zygmunta Mielęckiego (por. http://regionszamotulski.pl/wanda-niegolewska-bytyn-siedziba-rodzinna/). Następnie – aby poznać nowe metody gospodarowania – Mielęcki wyjechał do Kanady. Praktykę w Ameryce przerwała ciężka choroba ojca. Od tej pory mieszkał i pracował w Buszewie.

W 1936 r. w kościele św. Marcina w Poznaniu poślubił pochodzącą z Wołynia Olgę Bieńkowską (ur. 19.09.1904), córkę Kazimierza i Zenobii z Kańskich. Kiedy się poznali, Olga – absolwentka technologii żywienia w Wyższej Szkole Gospodarstwa Wiejskiego w Warszawie – pracowała na stanowisku dyrektora Szkoły Gospodarczej w Poznaniu, mieszczącej się w nieistniejącym budynku na rogu ulic Świętego Marcina i Marcinkowskiego. 8 maja 1938 r. urodził się ich jedyny syn Tomasz.

Dwór w Buszewie w okresie międzywojennym. Na górze fasada przednia budynku, niżej po lewej park, po prawej widok wieży dworu z wody Jez. Buszewskiego. Zdjęcia – własność rodziny Mielęckich

8 grudnia 1939 r. Zygmunt Mielęcki z żoną, matką, teściową i rocznym synem zostali aresztowani przez Niemców. Początkowo przetrzymywano ich – podobnie jak innych ziemian z okolic – we Wronkach, a po około 10 dniach bydlęcymi wagonami wywieziono do Generalnego Gubernatorstwa. Z książki Andrzeja Kwileckiego Ziemiaństwo wielkopolskie wynika, że jeszcze przed zatrzymaniem z całą rodziną Zygmunt Mielęcki znalazł się na liście niemieckich zakładników. Być może – podobnie jak mój dziadek – był w grupie Polaków, którym zagrożono, że zostaną rozstrzelani, jeśli w przeciągu tygodnia na terenie, np. powiatu, wydarzy się jakaś akcja antyniemiecka. Albo może znalazł się w grupie razem z Zofią Mycielską, która została zatrzymana po przypadkowym postrzeleniu niemieckiego żołnierza przez kolegę w Gałowie, a zwolniona po interwencji Kurta Sondermanna – Niemca, ziemianina z Przyborówka koło Szamotuł. Jak mówi Tomasz Mielęcki, w domu tego wydarzenia się nie wspominało.

Nazwisko „Mielęcki” Niemcom źle się kojarzyło. Związane to było z postacią Andrzeja Mielęckiego (1864-1920), lekarza i działacza społecznego na rzecz polskości Górnego Śląska. W sierpniu 1920 r. został on zamordowany przez niemiecką bojówkę, co stało się jedną z przyczyn przyspieszenia wybuchu II powstania śląskiego.

Zygmunt Mielęcki zatrudnił się jako zarządca majątku w Skroniowie, a potem w Laskowie (obie wsie są położone koło Jędrzejowa), tam też zamieszkał razem z rodziną. Po ataku Niemiec na Związek Radziecki w dworze w Laskowie umieszczono szpital specjalizujący się w leczeniu poparzonych w czasie walk żołnierzy. Kiedy we dworze doszło do pożaru, Zygmuntowi Mielęckiemu – jako osobie zarządzającej – groził obóz koncentracyjny. Na szczęście wybronił go przed tym dowódca szpitala, który darzył Mielęckiego szacunkiem.

Na górze dwór w Buszewie w latach PRL-u, źródło: aukcja internetowa. Na dole w 2010 r., zdjęcie Andrzej Bednarski

Kiedy skończyła się wojna, Mielęccy nawet nie próbowali wracać do Buszewa. Reforma rolna, którą ogłoszono w dekrecie komunistycznego Polskiego Komitetu Odrodzenia Narodowego 6 września 1944 r., wprowadziła parcelację majątków powyżej 100 ha. Tak jak inni ziemianie Mielęccy nie mogli nawet przebywać w powiecie, w którym znajdował się ich dawny majątek.

Niemcy, którzy w czasie okupacji mieszkali i gospodarowali w Buszewie, zostawili majątek w stanie nienaruszonym (sporządzili nawet spis przedmiotów i żywego inwentarza), jednak po przejściu frontu pałac został ograbiony z wszystkiego, co dało się wynieść. Kilka obrazów wróciło potem do rodziny Mielęckich. Jak wspomina Tomasz Mielęcki, „niektórych z czasem ruszyło sumienie”.

Zygmunt Mielęcki i jego żona Olga z Bieńkowskich, ok. 1940 r. Zdjęcia – własność rodziny Mielęckich

Zygmunt Mielęcki w 1945 r. znalazł zatrudnienie w Państwowym Przedsiębiorstwie Traktorów i Maszyn, a rok później rozpoczął pracę w Centralnym Zarządzie Państwowych Nieruchomości Ziemskich – instytucji zajmującej się opieką nad przejętymi gospodarstwami oraz prowadzeniem działalności rolniczej do czasu przekazania ziemi nowym użytkownikom. Pracowało tam wielu innych ziemian. W połowie 1947 r., mimo pozytywnej oceny merytorycznej pracy tych osób, władze postanowiły pozbyć się z tej instytucji – jak to określono – „kliki obszarniczej”. Sporą grupę dawnych ziemian zatrudnionych w PNZ-ach aresztowano, oskarżono o sabotaż, szpiegostwo gospodarcze, a nawet o próbę obalenia ustroju politycznego. Mielęckiego zwolniono po ponadrocznym pobycie w więzieniu, niektóre osoby otrzymały wysokie wyroki i wyszły na wolność po przemianach 1956 r. W 1949 r. z zasobów Państwowych Nieruchomości Ziemskich utworzono Państwowe Gospodarstwa Rolne. 

Potem kolejno Zygmunt Mielęcki pracował w Instytucie Mechanizacji i Elektryfikacji Rolnictwa, Przedsiębiorstwie Skupu Surowców Włókienniczych i Skórzanych, a od 1956 r., aż do emerytury, w Instytucie Maszyn Rolniczych na poznańskiej Starołęce. Był tam zatrudniony na stanowisku adiunkta i zajmował się próbami (sprawdzaniem działania) maszyn rolniczych. Kiedy jego syn Tomasz w związku z ziemiańskim pochodzeniem miał problemy z dostaniem się do gimnazjum, o przyjęciu do szkoły ostatecznie zdecydowało to, że ojciec zgłosił kiedyś wnioski racjonalizatorskie. Racjonalizatora można było uznać za człowieka pracy!

Zygmunt Mielęcki świetnie znał wyniesiony jeszcze ze szkoły język niemiecki, podczas praktyki w Ameryce opanował angielski, szkoła humanistyczna dała mu też znajomość greki i łaciny. W okresie powojennym od czasu do czasu, głównie społecznie, zajmował się więc tłumaczeniem tekstów.

Olga Mielęcka po wojnie wróciła do nauczania. Najpierw pracowała w szkole gospodarczej prowadzonej przez siostry urszulanki w Pniewach, a następnie w szkołach pielęgniarskich wykładała dietetykę. Ponieważ świetnie znała język rosyjski, prowadziła kursy tego języka dla lekarzy. Jej praca pedagogiczna została doceniona, otrzymała bowiem najwyższe odznaczenie – Medal Komisji Edukacji Narodowej.

Zygmunt Mielęcki, ok. 1990 r. Zdjęcia – własność rodziny Mielęckich

W latach 70. ważną osobą stał się dla rodziny Mielęckich ks. palotyn Florian Kniotek (1935-2012). Zaprzyjaźnili się, gdy Olga Mielęcka zaczęła uczyć go języka francuskiego w związku z planowanym wyjazdem do Francji. Ksiądz Florian w latach 1977-1983 prowadził w Paryżu miesięcznik „Nasza Rodzina”, publikowany przez tamtejsze wydawnictwo palotynów. Ponieważ we Francji organizował spotkania z polskimi artystami, pełnił funkcję opiekuna duchowego polskich środowisk twórczych, zaprzyjaźnił się z Jerzym Giedroyciem i innymi osobami z paryskiej „Kultury”, Służba Bezpieczeństwa prowadziła intensywne działania, aby pozyskać go do współpracy. Ks. Kniotek w żaden sposób nie dał się jednak złamać.

Po II wojnie światowej Mielęccy żyli jak miliony innych Polaków – oboje pracowali, podejmowali też dodatkowe zajęcia, aby móc się utrzymać. Od czasu do czasu pojawiały się w ich życiu różne nieoczekiwane i dziwne przeszkody związane z ziemiańskim pochodzeniem. Jak mówi Tomasz Mielęcki, na te wszystkie zmiany odporniejsza psychicznie była matka. Gdy miała 14 lat, po rewolucji październikowej, musiała wraz z najbliższymi uciekać z rodzinnego domu w Kaszczyńcach na Wołyniu. Jej rodzina raz już więc wszystko straciła.  

Zygmunt Mielęcki zmarł 1 grudnia 1991 r., Olga – 9 lat wcześniej, 11 listopada 1982 r. Oboje spoczywają na cmentarzu junikowskim w Poznaniu.

Dwór w Buszewie w latach 2019-2020. Zdjęcia Tomasz Kotus, Andrzej Bednarski i Jerzy Walkowiak

Po wojnie Buszewo podzieliło los innych odebranych właścicielom majątków. We dworze działał Ośrodek Szkoleniowy Wojewódzkiego Związku Kółek Rolniczych, odbywały się tam kolonie dla dzieci, a później mieścił się hotel robotniczy dla pracowników Rolniczego Kombinatu Spółdzielczego Buszewko.

W latach 1991-93 w kombinacie jako zootechnik pracował Maciej Mielęcki – syn Tomasza i Aleksandry z domu Grodzickiej (1938-1993). Mieszkał w Lubosinie, a potem w Dębinie i często miał okazję bywać w majątku swoich dziadków. Pod koniec lat 90. XX w. dwór został wystawiony na sprzedaż. Mielęccy chcieli wstrzymać transakcję, jednak się to nie udało. Dwór i park stały się własnością prywatną. W ostatnich latach obiekt ponownie wystawiono na sprzedaż.

Rodzina Mielęckich nadal próbuje odzyskać dwór. Przejęcie budynku, w którym nie prowadzono żadnej działalności gospodarczej, było niezgodne z dekretem, na którego podstawie przeprowadzono powojenną reformę rolną. Reformę, która zniszczyła polskie ziemiaństwo.  

Szamotuły, 05.06.2021

Agnieszka Krygier-Łączkowska

Od urodzenia związana z Szamotułami. Polonistka (jak mama) i regionalist(k)a (jak tata).

Dr nauk humanistycznych, redaktor i popularyzator nauki. Prezes Stowarzyszenia WOLNA GRUPA TWÓRCZA, przewodnicząca Stowarzyszenia Wychowanków Gimnazjum i Liceum im. ks. Piotra Skargi, wiceprezes Szamotulskiego Stowarzyszenia Charytatywnego POMOC.

Michał i Zofia z Karskich Mycielscy – zdjęcie ślubne, „Świat” 1922, nr 10

Przodkowie

Ludwik Mycielski (1854-1925), ok. 1900 r. Źródło: Narodowe Archiwum Cyfrowe

Elżbieta z Mycielskich Mycielska (1872-1931). Za: Mycielscy herbu Dołęga. Właściciele Szamotuł i Gałowa, Muzeum-Zamek Górków, Szamotuły 2013.

Elżbieta Mycielska z dziećmi: Michałem i Zofią, ok. 1898 r.

Ludwik Mycielski – uczestnik wojen napoleońskich i powstania listopadowego (ok. 1797-1831). Źródło litografii: Polona

Bohaterska śmierć Ludwika Mycielskiego – grafika francuska z połowy XIX w. Źródło: Polona

Michał Mycielski (1797-1849) – brat bliźniak Ludwika. Generał Wojska Polskiego, uczestnik walk napoleońskich, w czasie powstania listopadowego adiutant gen. Chłopickiego. Źródło: Polona

Portret pośmiertny Anny z Mielżyńskich Mycielskiej – litografia. Źródło: Polona

Julia z Górskich Karska (1877-1903). Za: Muzeum Ziemiaństwa w Dobrzycy

Michał Karski (1869-1928) – portret. Za: Muzeum Ziemiaństwa w Dobrzycy

Zofia i Michał Mycielscy symbolicznie wrócili do Gałowa

Wiara, Ojczyzna i… konie

Michał Mycielski oraz jego żona Zofia z Karskich byli ostatnimi przedwojennymi właścicielami majątku Gałowo wraz z folwarkiem Jastrowo. Od października 2020 r. mają tam swoją ulicę: to droga od ronda im. ks. kan. płk. Henryka Szklarka-Trzcielskiego w Gałowie aż do Jastrowa. Jako osoby zasłużone nie tylko dla lokalnego środowiska czy regionu, ale także w walce o Polskę symbolicznie wrócili w swoje strony. Bo fizycznie po roku 1945 wrócić nie mogli.

Romantyczny początek

Zofia Karska i Michał Mycielski poznali się na balu. W tamtych czasach przyjęć z tańcami w domach ziemiańskich odbywało się sporo. Pałac rodziny Karskich we Włostowie koło Opatowa w Świętokrzyskiem mógł pomieścić wielu gości: znajdowała się w nim sala balowa, trzy salony, w sumie trzydzieści pomieszczeń. W 1921 r. było też co świętować. Odrodzona Polska odparła właśnie najazd bolszewików, do domów wracali ziemiańscy synowie.

16 stycznia tego roku – w niedzielę – do Poznania uroczyście wkroczył, powracający z wojny polsko-bolszewickiej, 15 Pułk Ułanów Poznańskich pod dowództwem Władysława Andersa, wówczas podpułkownika. Od 4 kwietnia 1920 r. służył w nim syn właściciela Gałowa pod Szamotułami – Michał Mycielski. W czasie walk na froncie litewsko-białoruskim podporucznik Mycielski, dowódca plutonu karabinów maszynowych, trzykrotnie został odznaczony Krzyżem Walecznych. Szczególną odwagą wykazał się w czasie wrześniowej operacji nad Niemnem w bitwie pod Międzyrzeczem (dzisiejsza Białoruś). Otrzymał wówczas Order Virtuti Militari V klasy. Wcześniej brał udział w powstaniu wielkopolskim i ukończył 6-tygodniowe szkolenie oficerskie. Wiedział, kiedy, o co i przeciw czemu chce walczyć, do powstania wielkopolskiego poszedł przecież jako ochotnik, a wcześniejszego wcielenia do armii zaborcy udało mu się uniknąć dzięki fortelowi z zastrzykiem, który spowodował objawy wprowadzające komisję lekarską w błąd.

Pałac Karskich we Włostowie, 1939 r. Źródło: Fotopolska

Nie wiadomo, czy Michał Mycielski po raz pierwszy gościł we Włostowie u Karskich jeszcze zimą 1921 r. – w karnawale, czy też po Wielkanocy, w tak zwanym zielonym karnawale. Ślub Zofii z Karskich i Michała Mycielskiego odbył się zimą kolejnego roku – 26 lutego 1922 r. w kościele św. Aleksandra w Warszawie. Udzielił go przyjaciel rodziny Karskich, biskup Stanisław Gall. Błogosławieństwo nadesłał Achille Ratti, który w latach 1919-1921 był nuncjuszem apostolskim w Polsce i odwiedził ojca panny młodej we Włostowie. Trzy tygodnie wcześniej wybrany został na papieża i przyjął imię Pius XI.

On miał niespełna 28 lat, ona – 24.

Korzenie

Michał Mycielski urodził się w Gałowie pod Szamotułami 3 czerwca 1894 r. Jego rodzicami byli Ludwik Mycielski herbu Dołęga (1854-1926) i Elżbieta z Mycielskich (kuzynka Ludwika). Był najstarszy z trojga dzieci. Rok później przyszła na świat Zofia (1895-1971), zwana Zulą, późniejsza żona Stanisława Rostworowskiego (legionisty, oficera WP, zamordowanego przez Gestapo w 1944 r.). W 1900 r. urodził się Franciszek, który zmarł w wieku 11 lat po operacji ślepej kiszki.

Rodzeństwo: Michał, Zofia i Franciszek Mycielscy. Za: Mycielscy herbu Dołęga. Właściciele Szamotuł i Gałowa, Muzeum-Zamek Górków, Szamotuły 2013.

Przodkowie Michała Mycielskiego związali się z Ziemią Szamotulską w 1720 r., kiedy miasto Szamotuły i okoliczne wsie kupiła Anna z Niegolewskich Mycielska (po drugim mężu Tuczyńska). Rodzina Mycielskich bardzo zasłużyła się dla rozwoju miasta, a po utracie przez Polskę niepodległości – w walkach w okresie napoleońskim i w czasie powstań narodowych. Stanisław Mycielski, prapradziad Michała, jako delegat szlachty wielkopolskiej udał się do Napoleona z petycją w sprawie wskrzeszenia państwa polskiego, po wkroczeniu wojsk napoleońskich wstąpił do armii i duże fundusze przeznaczył na jej rozwój. W swoim pałacu w Kobylepolu gościł na chrzcinach swej córki Napoleona i cały jego sztab. Otrzymał awans na pułkownika i został odznaczony Legią Honorową. Do wojsk gen. Dąbrowskiego uciekli synowie Stanisława: Franciszek, Michał i Ludwik. W powstaniu listopadowym wzięło udział już czterech braci Mycielskich, ze starszymi braćmi poszedł walczyć najmłodszy Józef. Poległo dwóch z nich: Ludwik i Franciszek. Ten pierwszy uznany został za bohatera bitwy o Olszynkę Grochowską, a jego śmierć uczcił specjalnym rozkazem dziennym wódz naczelny powstania gen. Jan Skrzynecki (por. http://regionszamotulski.pl/ludwik-mycielski-zapomniany-bohater-powstania-listopadowego/).

Patriotyczną i społeczną działalność prowadził także Ludwik Mycielski, wnuk Ludwika –powstańca listopadowego i ojciec Michała. W czasach zaborów był, między innymi, prezesem komitetu Towarzystwa Pomocy Naukowej na powiat szamotulski, które wspierało stypendiami uboższych polskich uczniów gimnazjów i studentów. Pełnił również funkcję prezesa Rady Nadzorczej szamotulskiej spółdzielni „Rolnik” (powstałej w 1905 r.), która zajmowała się skupem i sprzedażą produktów rolnych bez pośredników, dostarczała polskim rolnikom dobre ziarno do siewu oraz potrzebne narzędzia. Był także działaczem politycznym: krótko zasiadał w sejmie pruskim, w 1910 r. wszedł do rady Związku Narodowego, którego celem była koordynacja działalności polskiej na terenie zaboru pruskiego (w 1913 r. został jej prezesem), a po wybuchu wojny został członkiem tajnego Komitetu Międzypartyjnego w Poznaniu. Po odzyskaniu przez Polskę niepodległości był prezesem Rady Naczelnej Związku Obrony Kresów Zachodnich (powstałego w 1921 r.) – organizacji patriotycznej broniącej polskich interesów.

Kościół i klasztor filipinów w Gostyniu, ok. 1925 r. Źródło: Fotopolska

Rodzina Mycielskich była mocno związana z Kościołem katolickim. Przede wszystkim trzeba tu wspomnieć fundację kościoła i klasztoru filipinów pod Gostyniem, którą rozpoczął Adam Konarzewski pod koniec lat 60. XVII w. Wnuczka Adama Konarzewskiego, Weronika z Konarzewskich Mycielska, zleciła słynnemu włoskiemu architektowi Pompeo Ferrariemu dobudowanie do kościoła pięknej kopuły. Ród Konarzewskich skończył się właśnie na Weronice, która do rodziny Mycielskich wniosła wielki majątek, ale przekazała też zobowiązania związane z klasztorem w Gostyniu. W kryptach kościoła spoczęło wielu przedstawicieli rodu Mycielskich. Warto dodać jeszcze, że wiele osób z tej rodziny wstępowało do stanu duchownego, jezuitą był na przykład dziadek Michała Mycielskiego – również Michał, który do zakonu wstąpił po śmierci żony. Z kolei Ludwik Mycielski (ojciec), w młodości przez kilka lat pełnił funkcję sekretarza nuncjusza apostolskiego we Francji, kardynała Włodzimierza Czackiego.

Po okresie edukacji w domu rodzinnym Michał Mycielski uczył się w gimnazjum w Lesznie (od 1905 r.), a następnie w Krakowie (od 1911 r.) i tam w 1913 roku zdał maturę. Jako przyszły dziedzic majątku w Gałowie rozpoczął praktykę rolniczą. Od początku października 1913 r. pracował w majątku Korzbok Łąckich w Posadowie w powiecie nowotomyskim. Ordynatem tego majątku był wówczas Stanisław Korzbok Łącki (1866-1937). Posadowo słynęło z pięknego pałacu w stylu francuskim i stadniny koni, założonej jeszcze w 2. połowie XVIII w. Przez cały okres I wojny światowej Michał Mycielski prowadził gospodarstwo rolne w Posadowie. Po jej zakończeniu objął administrowanie majątku swojej matki w Gębicach (powiat grodziski), wkrótce jednak wybuchło powstanie wielkopolskie i w jego życiu zaczął się okres wojskowej służby dla ojczyzny.

Michał Karski i jego gość we Włostowie – Achille Ratti, nuncjusz apostolski w Polsce, późniejszy papież Pius XI, 1918 r. Za: Archiwum Historii Mówionej

Jego późniejsza żona, Zofia Karska, przyszła na świat 26 czerwca 1898 r. w Warszawie. Jej rodzicami byli Michał Karski herbu Boleścic (1869-1928) i Julia z Górskich herbu Boża Wola (1877-1903). Majątkiem Karskich, jak wspomniano, był Włostów w powiecie opatowskim. Należał on do rodziny od 1795 r. Okazały pałac w stylu neorenesansowym w latach 1854-60 zbudował Stanisław Karski, dziadek Zofii. W skład majątku wchodziło w sumie 7 folwarków, gorzelnia, młyn, plantacja chmielu i kilkanaście stawów rybnych. Rodzina Karskich miała 20 % udziałów w cukrowni, powstałej w 1912 r. z inicjatywy Michała Karskiego. Ojciec Zofii był osobą bardzo związaną z Kościołem katolickim, w 1910 r. otrzymał tytuł szambelana papieskiego – jedno z najwyższych wyróżnień, jakie mogła uzyskać osoba świecka. Przyjaźnił się m.in. z biskupem sandomierskim Marianem Józefem Ryksem, bywał u niego nuncjusz apostolski.

We Włostowie Zofia spędziła dzieciństwo i wczesną młodość. Była osobą wykształconą. Znała bardzo dobrze francuski (uczyła się w domu według programu jednej ze szkół podstawowych we Francji i zdała egzaminy końcowe, zaocznie studiowała też na paryskiej Sorbonie), angielski (miała guwernantkę Angielkę) i niemiecki (z jedną z nauczycielek rozmawiała wyłącznie w tym języku). Z ojcem i młodszym o 3 lata bratem Szymonem odbyła wiele podróży zagranicznych. Okres I wojny światowej spędziła głównie w Warszawie.

W pałacu i stajni

Po ślubie Zofia i Michał Mycielscy zamieszkali w Gałowie w XIX-wiecznym dworze. W latach 1926-1927 dobudowano do niego pałac w ten sposób, że stary budynek stał się jego tylnym skrzydłem. Autorem projektu był znany poznański architekt Stanisław Mieczkowski. Neobarokowa elewacja przednia ma charakter symetryczny, z dwoma bocznymi ryzalitami i częścią środkową, w której umiejscowiono portyk z sześcioma kolumnami, wspierający półokrągły balkon, na który wychodziło się z sypialni. Wystrój wnętrz był klasycystyczny. Na ścianach znajdowały się, między innymi, dzieła takich artystów jak Huysmans de Malines (flamandzki malarz krajobrazów, 1648-1727), Franciszek Ksawery Lampi (działający w Polsce malarz pochodzenia włoskiego, 1782-1852) oraz prace polskich mistrzów okresu Młodej Polski i 20-lecia międzywojennego: Juliusza i Wojciecha Kossaków, Jacka Malczewskiego, Juliana Fałata, Leona Wyczółkowskiego, Wlastimila Hofmana i Michała Wiewiórskiego. Mycielscy posiadali też bogatą bibliotekę, którą stworzył ojciec Michała, a w rodzinnym archiwum przechowywane były cenne dokumenty i pamiątki po przodkach.  

Przed główną fasadą znajdował się duży park krajobrazowy (16,37 ha), pośrodku z dużą polaną, grupami drzew i krzewów na jej obrzeżach i aleją lip. Jak wspominała córka Mycielskich, Anna Pia (Hanka), „Gościowi wjeżdżającemu na teren rezydencji pałac ukazywał się na osi dalekiej perspektywy centralnej, by zniknąć następnie w zieleni drzew i ukazać się ponownie w całej okazałości po podjechaniu pod główne wejście”. Obok parku znajdują się cztery stawy rybne.

Pałac w Gałowie, wygląd współczesny. Tylna część to pałac z XIX w., przednia – obiekt zbudowany w 1926 r. przez Michała Mycielskiego. Zdjęcie Tomasz Kotus

W Gałowie urodziły się obie córki Mycielskich. W 1923 r. przyszła na świat Anna Pia (zmarła w 2008 r.), która drugie imię otrzymała dla uczczenia papieża Piusa XI, trzy lata później urodziła się Teresa Julia (zmarła w 2007 r.).

Po latach Anna Pia wspominała, że rodzice prowadzili dom otwarty, w którym bywało wielu gości. Przyjeżdżały tam wycieczki rolników nie tylko z Polski, lecz także z Francji, Niemiec, Węgier, Jugosławii i Bułgarii. Zachowała się księga gości, w której – między innymi – widnieją wpisy ważnych postaci Kościoła katolickiego: kardynała Edmunda Dalbora (1923), prymasa Polski kardynała Augusta Hlonda (1927), biskupa poznańskiego Walentego Dymka, wojskowych: gen. Władysława Andersa (wielokrotnie goszczącego w Gałowie) i mjr. Władysława Bobińskiego, a także artystów: poety i satyryka Artura Marii Swinarskiego czy malarza Wojciecha Kossaka, który u rodziny Mycielskich przebywał razem z córką Magdaleną Samozwaniec (1926).

Zofia z Karskich i Michał Mycielski, ok. połowy lat 20. XX w. Za: Mycielscy herbu Dołęga. Właściciele Szamotuł i Gałowa

Zofia i Michał Mycielscy byli dobrymi gospodarzami majątku w Gałowie i folwarku w Jastrowie. W 1929 r. całość majątku stanowiła obszar 1175 ha, w tym 825 ha ziemi ornej, 26 ha ogrodów, 195 ha lasów, 4,5 ha wód, 2,5 ha dróg i podwórzy. Pola były zdrenowane, w sezonie 1928/1929 najczęściej uprawiano na nich ziemniaki, żyto, pszenicę, buraki cukrowe i koniczynę. Produkowano uszlachetnione ziarno do siewu: żyto – odmiana „Rogaliński”, pszenicę – odmiana „Sobieszyńska 44” i sadzonki ziemniaków. Łąki koszone były dwa razy w roku, dostarczały 300 wozów siana.

W tym samym okresie w majątku hodowano bydło (2 buhaje, 52 krowy mleczne, 108 jałówek, 24 cieląt), świnie (1 knur, 10 macior, 20 tuczników, 32 warchlaki, 92 prosiąt) oraz owce Merino-Prekosy (1006 sztuk). W czasie Powszechnej Wystawy Krajowej w 1929 r. owczarnia gałowska otrzymała duży medal złoty, duży srebrny, mały złoty i mały srebrny.

Gospodarstwo zatrudniało 58 pracowników stałych, 86 najemnych i 68 sezonowych. Do pracy wykorzystywano 82 konie i 32 woły. Dysponowano pługiem parowym i dwoma młocarniami. Na terenie majątku znajdowała się gorzelnia (36 000 l. rocznie), płatkarnia, cegielnia i eksploatacja torfu.

Największą dumą i pasją Mycielskich były konie. Stanisław Rostworowski, na podstawie wspomnień swojej mamy, a siostry Michała Mycielskiego, pisał o dorastaniu wuja Michała: „choć urodzony we dworze, żył problemami stajni. Interesowały go konie, gospodarka rolna i jeszcze raz konie”.

Klacz Egida ze stadniny Michała Mycielskiego, Źródło: „Jeździec i Hodowca” 1939, nr 12

Egida i jej rodzina: 4 córki, 1 syn, 2 wnuczki, 2 prawnuczki. „Jeździec i Hodowca” 1939, nr 12

Krótką charakterystykę stadniny w Gałowie zamieścił w swoim pamiętniku Paweł Popiel – ziemianin z Kurozwęk, znawca koni, który w 1931 r., w czasie swych konnych podróży po Polsce, odwiedził także Mycielskich. Większość klaczy stada pochodziła od 26-letniej wówczas Egidy. „Tutejsza hodowla jest tak dalece wyrównana nawet w maści (kasztanowatej), że istotnie tylko właściciel sam jest w stanie rozróżnić klacze stadne, a nawet poszczególne roczniki w starszych rocznikach źrebiąt i to czasem dopiero po zastanowieniu się”. Reproduktorami używanymi w stadninie były najczęściej konie czystej krwi arabskiej, często były to cenione ogiery wypożyczane z innych stadnin, jak Arabi Pasza (ze stadniny Franciszka Kwileckiego w Dobrojewie) Flisak (z Janowa Podlaskiego) i Farys II (z Jabłonowa). Co roku stadnina gałowska dostarczała dużą liczbę remontów, czyli młodych koni dla wojska, oraz kilka ogierów do stadnin państwowych.

Bardziej szczegółowe informacje na temat stadniny zawarte są w czasopiśmie „Jeździec i Hodowca” (1939). Okazuje się, że początek stadninie Michała Mycielskiego dała klacz „Śronka” (maści siwej), przyprowadzona do Gałowa w 1879 r. z Dąbrówki w powiecie kaliskim przez jego ojca Ludwika. O rozwinięciu hodowli można mówić dopiero w czasach po 1921 r., czyli wówczas, kiedy Gałowo przejął Michał Mycielski. Hodowane tam konie reprezentowały typ szlachetnego konia kawaleryjskiego, a w majątku wykorzystywane były do wszelkiego typu prac na roli i do ciągnięcia wozów: „Nikt nie zastanawia się nad wyborem robót dla koni, gdyż wszystkie są jednakie, a mianowicie bardzo szlachetne”. Za najbardziej charakterystyczną cechę koni gałowskich uznano suchość, czyli szczupłość, nóg.

Na Powszechnej Wystawie Krajowej stadnina w Gałowie otrzymała złoty i dwa srebrne medale, a także sześć indywidualnych odznaczeń i nagrody pieniężne. W konkursach zaprzęgów podczas tej samej wystawy stadnina zdobyła jedną pierwszą, jedną drugą i jedną trzecią nagrodę.

W czasie tej samej wizyty w Gałowie Paweł Popiel samochodem pojechał z Mycielskimi do Wituchowa w powiecie międzychodzkim. W 1930 r. Zofia Mycielska za część swojego posagu kupiła majątek Wituchowo (763 ha, w tym 313 ha lasów i jezior) wraz z folwarkiem Kopenica (240 ha). Znajdował się tam XIX-wieczny pałac w stylu angielskiego gotyku, przebudowany w 1910 r. Mycielska założyła w Wituchowie stadninę koni, hodowała świnie, krowy i owce. Popiel wymieniał hodowane tam konie pełnej krwi angielskiej i półkrwi anglo-arabskiej i konkludował: „na pewno zareklamuję tę młodą, ale z zamiłowaniem i znawstwem prowadzoną hodowlę”.

M.Mycielski na torze wyścigów konnych w Poznaniu, 1938 r. Źródło: Narodowe Archiwum Cyfrowe

Zofia i Michał Mycielski angażowali się w działalność społeczną w Szamotułach i powiecie szamotulskim. Zofia Mycielska w Szamotułach pełniła funkcję prezeski Powiatowego Towarzystwa Ziemianek (funkcję tę przejęła po Jadwidze Kwileckiej z Dobrojewa), w 1932 r. została wiceprezeską Związku Ziemianek Wielkopolskich, a w 1936 prezeską. Z jej inicjatywy w 1925 r. powstało Kółko Włościanek, którego była przewodniczącą. Organizacja zajmowała się działalnością oświatową dla gospodyń wiejskich: organizowała wykłady, kursy, np. szycia, gotowania, ogrodnictwa i hodowli, oraz wycieczki do wzorcowych gospodarstw i szkół rolniczych. Kółko szamotulskie należało do Powiatowego Towarzystwa Włościanek (jego przewodniczącą była Maria Mielęcka, a później Zofia Mycielska) i Związku Kółek Włościanek na Wielkopolskę. W 1929 r. obie organizacje, w których tak aktywnie działała Zofia Mycielska, z inicjatywy Jadwigi Kwileckiej połączyły swe siły i zorganizowały wspólny pawilon w czasie – wspominanej już tu – Powszechnej Wystawy Krajowej. Zofia Mycielska zainicjowała powstanie w Szamotułach Komitetu Opieki nad Domem Sierot i przez pewien czas była jego prezeską.

Od 1926 r. Zofia Mycielska była członkinią Sodalicji Mariańskiej, działała w Akcji Katolickiej: w Szamotułach była jej prezeską, od 1928 r. wchodziła do Zarządu Głównego w Poznaniu. Była aktywna w Towarzystwie Czytelni Ludowych, w 1938 r. weszła do Naukowej Organizacji Kobiet przy Ministerstwie Rolnictwa. Pracowała społecznie w zarządzie Poznańskiej Izby Rolniczej, jako delegatka Centralnego Towarzystwa Rolniczego wyjeżdżała na zjazdy hodowców koni do Francji i Jugosławii. Razem z mężem była aktywna w związku Hodowli Koni, pisała liczne artykuły prasowe, m.in. do czasopisma „Jeździec i Hodowca”. Za działalność społeczną została odznaczona Złotym Krzyżem Zasługi.

Michał Mycielski zasiadał w zarządzie cukrowni w Szamotułach, w latach 30. był prezesem Rady Nadzorczej działającej od 1905 r. Spółdzielni Rolniczo-Handlowej „Rolnik” w Szamotułach. Przez kilka lat Mycielski – jako prezes – stał na czele szamotulskiego Kółka Rolniczego, założonego jeszcze 1873 r. W ramach jego działalności organizowano wykłady o problematyce rolniczej oraz wizytowano wzorcowe gospodarstwa członków. Działał także w Powiatowym Związku Ziemian, pod koniec lat 20. był jego prezesem (później tę funkcję objął Protazy Mielęcki z Buszewka).

Przedstawienie Wesela szamotulskiego z okazji pobytu w Szamotułach biskupa Walentego Dymka, sala hotelu Eldorado, 27.08.1933. Piąta z prawej Zofia Mycielska, drugi z prawej Michał Mycielski. Zdjęcie – własność Muzeum-Zamek Górków

W 1934 r. Michał Mycielski objął dzierżawę domeny Szamotuły-Zamek. Dawny majątek saksońskiej rodziny książęcej Coburg-Gotha został przejęty przez państwo polskie w 1920 r. W jego skład wchodziły w momencie upaństwowienia: zamek szamotulski wraz z otaczającym go folwarkiem (gorzelnia, spichlerze, stajnie, chlewnia, obory, warsztaty) oraz dalsze folwarki: Świdlin (na południe od ówczesnego miasta Szamotuły), Mutowo, Łowiza (Ludwikowo), a także Dołęga I i Dołęga II (na północ od Sycyna, w powiecie obornickim). Teren folwarku Świdlin stał się własnością Szamotuł 1 października 1927 r. i przeznaczony został na rozbudowę miasta. Dołęga I i II oraz – prawdopodobnie – Łowiza były poddzierżawiane.

Decyzję o objęciu dzierżawy majątku Szamotuły-Zamek Michał Mycielski podjął, jak wskazywała córka Hanka, „na usilne prośby miejscowego starosty”, którym był wówczas Adam Narajewski. Domena ta była wówczas mocno zadłużona. Mycielski poręczył swym prywatnym majątkiem i w ciągu krótkiego czasu udało mu się wyprowadzić dzierżawę z długów (więcej o majątku Szamotuły-Zamek w artykule http://regionszamotulski.pl/majatek-szamotuly-zamek-w-okresie-miedzywojennym-kariera-i-upadek-porucznika-cezarego-matuszewskiego/).

Objęcie tej dzierżawy w pewnym sensie stanowiło powrót Mycielskich do Szamotuł. Michał Mycielski był bowiem praprawnukiem Anny z Mielżyńskich Mycielskiej, która w po powstaniu listopadowym, w związku z zadłużeniem majątku i polityką prowadzoną przez władze pruskie, zmuszona była sprzedać tę część dóbr rodzinnych.

Dawny pałac w Gałowie, 1911 r. Źródło: Fotopolska

Po rozbudowie jest to część budynku od dzisiejszej ul. Wierzbowej. Zdjęcie Andrzej Bednarski

Dzisiejsza fasada boczna. Zdjęcie Andrzej Bednarski

Pałac zbudowany przez Zofię i Michała Mycielskich, 1929. Źródło: Złota księga ziemiaństwa polskiego poświęcona kulturze i wytwórczości rolnej, tom: Wielkopolska, Poznań 1929.

Wnętrze pałacu, 1929 r. Źródło: Złota księga ziemiaństwa polskiego

Michał Mycielski jako żołnierz

Michał Mycielski w mundurze 15 Pułku Ułanów Poznańskich. Za: Mycielscy herbu Dołęga. Właściciele Szamotuł i Gałowa

Michał Mycielski w 2. połowie lat 30. Na mundurze Order Virtuti Militari i Krzyż Walecznych. Kawalerowie Virtuti Militari 1792-1945, Koszalin 1991

Hodowla koni

Gałowska czwórka koni. Źródło: „Wiadomości Ziemiańskie” 2008, nr 33

Ogier Ibrahim ze stadniny Michała Mycielskiego. Źródło: „Jeździec i Hodowca” 1939, nr 12

Prezentacja remontów (młodych koni dla wojska) ze stadniny w Gałowie i Posadowie, wystawa w Weronie 1931 r. Źródło: „Jeździec i Hodowca” 1931

Prezentacja konia ze stadniny w Gałowie podczas międzynarodowej wystawy w Weronie, 1931 r. Źródło: Narodowe Archiwum Cyfrowe

M.Mycielski na otwarciu toru wyścigów konnych w Katowicach, 1932 r. Źródło: Narodowe Archiwum Cyfrowe

M. Mycielski z innymi członkami zarządku Towarzystwa Wyścigów Konnych w Poznaniu, 1931 r. Źródło: „Jeździec i Hodowca” 1931, nr 21

Wizyta prezydenta I. Mościckiego w Posadowie, 1927 r. Na zdjęciu widoczny jest też M. Mycielski. Źródło: Narodowe Archiwum Cyfrowe

Uczestnicy bankietu, który odbył się w 1929 r. we Włostowie po odsłonięciu pomnika Legionistów w pobliskich Konarach. Za prezydentem I. Mościckim stoi M. Mycielski. Źródło: Narodowe Archiwum Cyfrowe

Kurs wyszywania – Zofia Mycielska z szamotulankami. Za: Mycielscy herbu Dołęga. Właściciele Szamotuł i Gałowa

Dożynki w Gałowie, ok. 1938 r. W środku Z.M. Mycielscy z córkami. Za: Mycielscy herbu Dołęga. Właściciele Szamotuł i Gałowa

Pracownicy folwarku Jastrowo, 2. połowa lat 30. Zdjęcia – własność Anna Czerniak

Rodzina: Mycielscy, Karscy i Rostworowscy

Michał Mycielski z córką Anną Pią, 1923 r. Źródło: Mycielscy herbu Dołęga. Właściciele Szamotuł i Gałowa

Zofia z Karskich Mycielska. Źródło: Mycielscy herbu Dołęga. Właściciele Szamotuł i Gałowa

Zofia z Karskich Mycielska. Źródło: Mycielscy herbu Dołęga. Właściciele Szamotuł i Gałowa

Zofia z Karskich Mycielska z bratem Szymonem Michałem, jego żoną Elżbietą z domu Plater-Zyberk i innymi osobami we Włostowie, 1934 r., chrzciny Juliusza Karskiego. Za: Archiwum Historii Mówionej

Teresa Mycielska z kuzynostwem Michałem, Juliuszem i Henrykiem Karskimi we Włostowie, 1936 r. Za: Archiwum Historii Mówionej

Anna Pia Mycielska z kuzynostwem: Michałem, Juliuszem, Henrykiem i Gabrysią Karskimi we Włostowie, 1938 r. Za: Archiwum Historii Mówionej

Teresa Mycielska z kuzynem Michałem Karskim we Włostowie. Za: Archiwum Historii Mówionej

Anna Pia Mycielska, 1939 r. „Nowy Czas. New Time” 2013, nr 7-8

Ślub Teresy Mycielskiej z Jerzym Maramarosem, 16.07.1947 r. Źródło: Wiki.ormianie.pl

Zofia (Zula) Mycielska z narzeczonym Stanisławem Rostworowskim herbu Nałęcz, Gałowo, 1918 r. S. Rostworowski od 1914 r. walczył w Legionach Polskich, a po odzyskaniu przez Polskę niepodległości w wojnie polsko-ukraińskiej, polsko-bolszewickiej i III powstaniu śląskim. Oficer Wojska Polskiego, dowódca wielu jednostek kawaleryjskich, w stan spoczynku przeszedł w 1935 r. Razem z żoną mieszkali w Gębicach w powiecie gostyńskim – majątku przekazanym Zofii przez matkę. Małżonkowie mieli pięcioro dzieci, z których dwoje zmarło w dzieciństwie. W czasie II wojny światowej Stanisław Rostworowski walczył w obronie Warszawy, potem przebywał jako dyplomata w Bukareszcie i w Budapeszcie, w 1942 r. przedostał się do kraju, w stopniu generała służył w Armii Krajowej w Krakowie. W sierpniu 1944 r. aresztowany przez Gestapo i zamordowany w czasie przesłuchania. Zofia Rostworowska z dziećmi w grudniu 1939 r. została wysiedlona z Gębic w okolice Tarnowa. W 1945 r. otrzymała zakaz przebywania w powiecie gostyńskim, żyła bardzo skromnie (z renty), w 1964 r. wyszła za mąż za Andrzeja Skrzyńskiego. Pochowana w podziemiach bazyliki w Gostyniu. Zdjęcie za: Muzeum Ziemiaństwa w Dobrzycy

Stanisław Rostworowski przed pałacem w Gębicach. Zdjęcie z aukcji internetowej

Z Gałowa do Szkocji – Michał Mycielski

Po wybuchu wojny Michał Mycielski, który nie otrzymał karty mobilizacyjnej, zgłosił się jako ochotnik – z własnym samochodem – do sztabu Dowództwa Okręgu Korpusu w Poznaniu. Przydzielono mu funkcję oficera do zadań specjalnych. Przedostał się do Rumunii, a stamtąd do Francji. Początkowo przydzielono go do obozu ćwiczeń Coëtquidan w Bretanii, gdzie szkoliły się polskie dywizje, mające – jak planowano – wesprzeć Francję w czasie jej ataku na Niemcy – ataku, do którego nigdy nie doszło. Od grudnia 1939 do lutego 1940 r. dowódcą obozu był Stanisław Maczek, wówczas pułkownik. W lutym Maczek wyjechał formować Brygadę Kawalerii Pancernej. Jednostki broni pancernej szkoliły się, początkowo bez jakiegokolwiek czołgu, w Bolléne koło Awignonu. Tam właśnie przydzielono Michała Mycielskiego.

W czerwcu 1940 roku – w związku z upadkiem Francji – wraz z innymi polskimi żołnierzami został ewakuowany z portu Saint-Jean-de-Luz w południowo-zachodniej części kraju do Szkocji. Mycielski otrzymał przydział do 24 Pułku Ułanów w Brygadzie Pancernej gen. Maczka; pełnił funkcję oficera żywnościowego pułku. W latach 1942-1946 był oficerem zaopatrzeniowym przy polskiej Wyższej Szkole Wojennej w Wielkiej Brytanii, która mieściła się w Eddleston w Szkocji. Ze względu na wiek Mycielski nie brał udziału w działaniach wojsk polskich 1944-1945 na kontynencie europejskim. W 1946 r., kiedy jasne się stało, że większość żołnierzy Polskich Sił Zbrojnych na Zachodzie w nowej sytuacji politycznej nie zamierza wracać do kraju, w Wielkiej Brytanii powołano Polski Korpus Przysposobienia i Rozmieszczenia – organizację, której celem było przygotowanie żołnierzy do życia cywilnego i zamieszkania na terytorium brytyjskim lub w innych państwach. W ramach działalności Polskiego korpusu Przysposobienia i Rozmieszczenia Michał Mycielski przez ponad pół roku wykładał zagadnienia hodowli zwierząt i uprawy roślin w Szkole Rolniczej przy dowództwie I Korpusu w Szkocji. Zdemobilizowany został 16 maja 1947 r.

Za udział w wojnie otrzymał Medal Wojska Polskiego oraz Defence Medal, War Medal i francuskie odznaczenie Croix des Cornbattants Volontaires 1939-1945.

Dowódcy Michała Mycielskiego: gen. Władysław Anders (na zdjęciu z prezydentem Władysławem Raczkiewiczem, 1946 r.) i gen. Stanisław Maczek (1944). Źródło: Narodowe Archiwum Cyfrowe

Z Gałowa do Szkocji – Zofia, Anna Pia i Teresa Mycielskie

W połowie sierpnia 1939 r. Zofia Mycielska pojechała do Anglii, aby kupić ogiera do swojej stadniny w Wituchowie. Obserwowała, co się dzieje w Europie i doszła do przekonania, ze wybuch wojny jest nieuchronny. Chcąc chronić córki, wysłała je do wuja księcia Seweryna Czetwertyńskiego, do Suchowoli w woj. lubelskim. Kiedy mąż wstąpił do wojska, została w Gałowie sama. Córki wróciły do domu jesienią, kiedy ustały działania wojenne.

Nie znaczy, że w rodzinnym domu było bezpiecznie. W drugiej połowie listopada jeden z niemieckich żołnierzy został zraniony. Ponieważ stało się to na terenie dworskim, Zofię Mycielską oraz 10 pracowników majątku aresztowano. Po 10 dniach więzienia w Szamotułach zwolniono ich wszystkich dzięki interwencji Kurta Sondermanna (niemieckiego ziemianina z Przyborówka). W dniu wyjścia z więzienia została jednak wyrzucona z majątku wraz z córkami i ponownie aresztowana. Tym razem Mycielskie znalazły się we Wronkach, gdzie przetrzymywano ziemian i innych obywateli z wyższych warstw społecznych. 8 grudnia wywieziono ich wszystkich bydlęcymi wagonami do Jędrzejowa na Kielecczyźnie. Podróż w czasie silnych mrozów trwała trzy dni.

Sprawa postrzelenia niemieckiego żołnierza w Gałowie nie skończyła się jednak. Choć wiadomo było, że przypadkowo zrobił to jego kolega, władze niemieckie postanowiły wykorzystać sytuację dla zastraszenia Polaków. W kilku relacjach z tamtych lat przeczytać można, że z Berlina przyszedł rozkaz, aby za postrzelenie Niemca życiem zapłacili Polacy. 13 grudnia 1939 r. w Szamotułach przy ul. Franciszkańskiej odbyła się egzekucja 10 Polaków – więźniów szamotulskiego więzienia.

Ks. Bolesław Kaźmierski, proboszcz parafii w Szamotułach, w siedzibie Gestapo prosił, aby odstąpiono od odwetowego działania wobec Polaków. Niestety, z Berlina przyszedł rozkaz rozstrzelania 10 mieszkańców regionu (http://regionszamotulski.pl/ks-boleslaw-kazmierski-w-pierwszych-miesiacach-ii-wojny-swiatowej/). Z prawej – miejsce egzekucji przy ul. Franciszkańskiej. Zdjęcia: Archiwum Parafii Kolegiackiej i Andrzej Bednarski

Zofia Mycielska z córkami schroniły się w nieodległym od Jędrzejowa Włostowie – majątku Szymona Karskiego, brata Zofii. W 1941 r. Mycielska wydzierżawiła niewielki majątek (resztówkę) Sitkówka koło Chęcin (także na Kielecczyźnie). Gospodarowała tam samodzielnie i utrzymywała córki, które kończyły edukację gimnazjalną na tajnych kompletach u sióstr Niepokalanek w Szymanowie.

W 1941 r. została także prezeską Rady Głównej Opiekuńczej na województwo kieleckie. Organizacja ta zajmowała się sierocińcami, organizowała kuchnie ludowe i punkty opieki medycznej, udzielała zapomóg, rozdawała odzież, przygotowywała paczki dla jeńców wojennych i więźniów. Jej działalność odbywała się za zgodą władz okupacyjnych, wspierana była także materialnie przez społeczeństwo, darowizny zagraniczne oraz tajne dotacje rządu polskiego na uchodźstwie. Równocześnie Zofia Mycielska, pseudonim Hreczka, należała do Armii Krajowej. Na rozkaz władz AK dwukrotnie wyjeżdżała do Monachium. Wykorzystując przedwojenne znajomości niemieckich hodowców koni, przewoziła instrukcje dla polskiego ruchu oporu w Berlinie.

Michał Szymon Karski – brat Zofii Mycielskiej z żoną Elżbietą we Włostowie, ok. 1938 r. Małżonkowie mieli 5 dzieci. W czasie okupacji część posiadłości zajęli żołnierze Wermachtu, co nie przeszkadzało Karskiemu w utrzymywaniu kontaktów z Hubalem, a później we wspieraniu Armii Krajowej. W 1942 r. rodzina została wyrzucona przez Niemców z majątku; Michała Szymona Karskiego aresztowało Gestapo, udało się go jednak wykupić. W czasie powstania warszawskiego przebywali w stolicy. Po wojnie Karskiego, jako „obcego klasowo”, często zwalniano z pracy, od 1956 r. był pracownikiem naukowym Instytutu Techniki Budowlanej. Zdjęcie za: Archiwum Historii Mówionej

W 1943 r. (lub na początku 1944 r.) Zofia Mycielska z córkami przeniosły się do Warszawy. W powstaniu warszawskim wzięła udział starsza córka Anna Pia (Hanka), która do Armii Krajowej należała od 1942 r. (pseudonim Maryla Tańska). W batalionie Miotła (zgrupowanie Radosław) była sanitariuszką, walczyła najpierw na Starym Mieście, skąd kanałami przeszła do Śródmieścia. Otrzymała awans na sierżanta, odznaczono ją Krzyżem Walecznych i Brązowym Krzyżem Zasługi z Mieczami.

Zofia Mycielską z córką Teresą i gosposią przeżyły dramatyczne chwile, kiedy Niemcy wyprowadzili je z budynku Hotelu Saskiego (de Saxe) przy ul. Koziej 3/5 w Śródmieściu. Razem z innymi kobietami i dziećmi miały posłużyć za żywe tarcze – osłonę niemieckich czołgów atakujących pozycje powstańcze w Ratuszu przy pl. Teatralnym. Ostatecznie jednak przepędzono je do obozu przejściowego dla ludności cywilnej w Pruszkowie. Udało im się stamtąd wydostać i schronić u sióstr Niepokalanek w Szymanowie. Zofia Mycielska wspierała siostry w prowadzeniu przytułku dla wypędzonych ze stolicy, wielokrotnie jeździła też z nimi do Pruszkowa starać się uwolnić kogoś z obozu.

Zaraz po przejściu frontu, jeszcze w końcu stycznia lub w lutym 1945 r., Zofia Mycielska przyjechała do Gałowa. Hanka Mycielska pisała w biogramie swojej mamy, że pałac w Gałowie był już wtedy zdewastowany przez żołnierzy radzieckich i okoliczną ludność, więc nie dało się w nim zamieszkać.

Biblioteka rodziny Mycielskich i część dokumentów rodzinnych przepadły jeszcze w 1939 r. Jeśli chodzi o losy wyposażenia pałacu, z niemieckich dokumentów wynika, że w 1941 r. Krajowy Urząd Prehistoryczny (instytucja powołana przez władze hitlerowskie) zabrał z pałacu Mycielskich trzy naczynia gliniane z okresu kultury łużyckiej, natomiast w listopadzie 1944 r. z upoważnienia Kaiser Friedrich Museum (KFM, nazwa przedwojenna – Muzeum Wielkopolskie, współczesna – Muzeum Narodowe) odbyła się inspekcja majątku, w czasie której stwierdzono zaginięcie wielu grafik i obrazów. Odnaleziony w pałacu pejzaż de Malinesa zaplanowano przewieźć do KFM. Hanka Mycielska jako datę zaginięcia obrazów Juliana Fałata i Wojciecha Kossaka podaje rok 1945. Warto dodać, że obraz Zofia i Michał Mycielscy pośród stadniny w Gałowie jest na liście 25 najcenniejszych dzieł sztuki, które zaginęły w czasie II wojny światowej w Polsce (więcej w artykule http://regionszamotulski.pl/obrazy-kossaka-z-galowa-i-dobrojewa). W sumie uratowało się pięć portretów przodków Mycielskich.

Wojciech Kossak, Zofia i Michał Mycielscy pośród stadniny w Gałowie 1926. Źródło: Wikimedia

Zofia Mycielska zatrzymała się czasowo w Szamotułach. Włączyła się wówczas w pomoc dla Domu Dziecka, którego budynek po opuszczeniu przez Niemców został ograbiony przez wojska radzieckie. To ona poinformowała o sytuacji przełożoną prowincjonalną zgromadzenia Sióstr Franciszkanek Rodziny Maryi. Kiedy na początku marca pierwsze siostry przybyły do Szamotuł, dzięki staraniom Zofii Mycielskiej do prac porządkowych w obiekcie skierowani zostali jeńcy niemieccy.

Wkrótce jednak została aresztowana przez miejscową milicję, przez kilkanaście dni była przetrzymywana w zimnej celi i przesłuchiwana jako „burżuj i faszystka, wyzyskiwacz ludu pracującego” – jak to określiła później córka. Musiało to być dla niej straszne przeżycie. W końcu otrzymała zakaz pobytu na terenie powiatu szamotulskiego i pod strażą milicji została odstawiona na pociąg do Poznania.

W marcu 1945 r. Anna Pia Mycielska została jedną z pierwszych ochotniczek Polskiego Czerwonego Krzyża, które uczestniczyły w ekshumacjach powstańców. Podczas walk poległych i zmarłych grzebano podwórzach, skwerach, przy ulicach, dużo ciał zostało w kanałach. Trzeba było te ciała wydobyć, postarać się zidentyfikować i pochować. Zadaniem ochotniczek z PCK było odnalezienie przy zwłokach jakichkolwiek śladów, które umożliwiłyby ich identyfikację i sporządzenie dokładnego raportu. Mycielska uczestniczyła w kilkuset takich ekshumacjach, zarówno powstańców, jak i cywilów. Nowe władze zamierzały umniejszyć rolę Armii Krajowej i przenieść niezidentyfikowane ciała poległych do zbiorowych mogił. Współtowarzysze broni, nie chcąc do tego dopuścić, przeprowadzali konspiracyjne ekshumacje. Adam Heine, jeden z żołnierzy batalionów Miotła i Parasol wspominał: „Była z nami pani Anna Pia Mycielska. Można powiedzieć – przed wojną typowa panna z dobrego domu, wychowanica sióstr niepokalanek w Szymanowie. Jak ona to zniosła? Myśmy wyciągali [ciała], a ona szczypcami, w rękawicach, wyciągała z portfela dokumenty identyfikacyjne”. W sierpniu 1945 r. Mycielska dwukrotnie przesłuchiwana była w sprawie ekshumacji przez funkcjonariuszy Urzędu Bezpieczeństwa. W sytuacji, kiedy coraz częstsze stały się aresztowania żołnierzy AK, zdecydowała się na opuszczenie Polski. Dzięki pomocy Międzynarodowego Czerwonego Krzyża wyjechała do Paryża, a stamtąd do ojca do Szkocji.

Legitymacja Teresy Mycielskiej, 1945 r. Źródło: Mycielscy herbu Dołęga. Właściciele Szamotuł i Gałowa

Zofia Mycielska wróciła do Warszawy i podobnie jak obie córki zaczęła pracę w Polskim Czerwonym Krzyżu. Przydzielono ją do sekcji zaopatrzenia. Na początku 1946 r. PCK służbowo skierował ją do Danii. Towarzyszyła tam grupie polskich dzieci wysłanych na odpoczynek i dożywienie. Wyjazd ten stał się okazją do spotkania Zofii z mężem, który przyjechał do Danii ze Szkocji.

Mycielscy podjęli decyzję o wspólnym życiu całej rodziny w Szkocji, gdzie przebywali już Michał Mycielski i Anna Pia. Postanowili, że do przedostania się na Zachód wykorzystają wyjazdy służbowe Zofii Mycielskiej. Sama Zofia mogłaby po prostu nie wrócić do Polski z którejś podróży, trudność polegała na tym, że trzeba było jeszcze w jakiś sposób przemycić przez granicę młodszą córkę Teresę, również pracującą w PCK, ale w innym dziale.

W sierpniu 1946 r. po raz kolejny Polski Czerwony Krzyż wysłał Zofię Mycielską na inspekcję do Danii. Dzięki pomocy załogi szwedzkiego statku Drontjeen Victoria udało jej się wówczas przemycić córkę do Kopenhagi, a tam czekały już na nie wizy brytyjskie.

We wrześniu 1946 r. – po siedmiu latach – rodzina była wreszcie razem.

Nowe życie na emigracji

Kiedy po demobilizacji Michał Mycielski rozpoczynał nowe życie, miał 53 lata, Zofia Mycielska po przyjeździe do Szkocji liczyła 48 lat. Z dawnego majątku nie pozostało niemal nic. Mieli obycie w świecie, świetnie znali języki, mieli siebie nawzajem. Na pewno łatwiej było odnaleźć się w nowej rzeczywistości córkom.

W lipcu 1947 r. Teresa Mycielska poślubiła Jerzego Maramarosa (1913-1992) – Polaka o ormiańskich korzeniach, kawalerzystę, dawnego podwładnego swego ojca. Mycielscy razem z córką i zięciem kupili w 1948 r. farmę Easter Fordel koło Perth w Szkocji. Bardzo ciężko pracowali fizycznie przy hodowli zwierząt i po pięciu latach zdecydowali się ją sprzedać.

Mycielscy przenieśli się wówczas do Londynu, gdzie za kredyt pod hipotekę kupili duży dom w dzielnicy Kensington, częściowo na wynajem. Zofia Mycielska zajęła się zarządzaniem domu, natomiast mąż podjął pracę jako nadzorca sali w Victoria and Adam Museum – największym muzeum sztuki użytkowej i rzemiosła artystycznego w Londynie. Teresie i Jerzemu Maramarosom urodziło się troje dzieci: Tomasz, Andrzej i Maja. Po sprzedaży farmy Jerzy przez jakiś czas pracował przy wycince drzew, a potem z rodziną przeniósł się do Londynu. Zajął się wysyłaniem paczek z żywnością do rodzin w Polsce, a następnie prowadził księgowość w Biurze Podróży „Fregata” organizującej głównie wyjazdy rodaków z Londynu do Polski. Hanka Mycielska pozostała niezamężna, pracowała w hotelarstwie w Anglii i we Francji, była długoletnią pracownicą sieci hoteli Air Maxims International.

Michał i Zofia Mycielscy – podobnie jak w Polsce – mocno angażowali się w życie społeczne. Michał wchodził w skład zarządu Koła Ułanów Poznańskich w Londynie i współuczestniczył w opracowaniu książki 15 Pułk Ułanów Poznańskich (red. Paweł Zaremba, Londyn 1962). Działał także w Związku Polskich Ziem Zachodnich – organizacji, która działała na rzecz międzynarodowego uznania polskich granic zachodnich, a także w Ognisku Polskim – londyńskim centrum życia społecznego i towarzyskiego emigracji. Był jednym z fundatorów sztandaru Polskich Sił Zbrojnych na Obczyźnie. W 1962 r. gen. Władysław Anders awansował go do stopnia rotmistrza, a w 1972 r. za pracę społeczną na emigracji otrzymał Złoty Krzyż Zasługi.

Głównym obszarem działalności społecznej Zofii Mycielskiej było Polskie Katolickie Stowarzyszenie Uniwersyteckie „Veritas” w Wielkiej Brytanii, którego w 1947 r. była członkiem założycielem. W pierwszych latach po wojnie stowarzyszenie wspierało polską młodzież akademicką na emigracji: pomagała Polakom, w dużej części zdemobilizowanym z wojska, w otrzymywaniu miejsc na uczelniach, poszukiwała dla nich stypendiów, organizowała letnie obozy wypoczynkowe. Prowadzono także intensywną działalność wydawniczą. Po osiedleniu się w Londynie Zofia Mycielska przez wiele lat pełniła funkcję prezeski PKSU „Veritas”. Jej działalność charytatywna była dwukierunkowa. Po pierwsze – pomagała Polkom (a także kobietom innych narodowości z Europy Środkowo-Wschodniej), które znalazły się w Wielkiej Brytanii po wojennych przeżyciach związanych z pobytem w lagrach, łagrach lub pracą przymusową. Organizowała dla nich kursy, pomagała w poszukiwaniu pracy, kupiła dom dla bezdomnych kobiet. Po drugie – organizowała pomoc dla Polaków w kraju. Dzięki funduszom zebranym podczas kiermaszów i bali do Polski wysyłała odzież i lekarstwa. Wygłaszała odczyty na tematy religijne, publikowała artykuły w prasie emigracyjnej. Za całokształt pracy dla Kościoła w 1964 r. została odznaczona papieskim orderem „Pro Ecclesia et Pontifice”. W 1965 w związku z pogarszającym się stanem zdrowia zrezygnowała z prezesury PKSU Veritas, nadal jednak działała w Zjednoczeniu Polek .

Przedmioty należące do rodziny Mycielskich przekazane do Muzeum-Zamku Górków. Źródło: Album. Muzeum-Zamek Górków w Szamotułach

Michał Mycielski zmarł 17 września 1972 r. Zgodnie z jego życzeniem prochy spoczęły w Polsce, w podziemiach bazyliki na Świętej Górze pod Gostyniem, gdzie pochowani są jego przodkowie – fundatorzy świątyni. Pogrzeb odbył się 14 listopada 1972 r.; uczestniczyli w nim – oprócz rodziny Mycielskich z Polski, Francji i Brazylii i przyjaciół – dawni pracownicy majątku Gałowo z rodzinami oraz koledzy z 15 Pułku Ułanów Poznańskich. Zofia Mycielska przeżyła męża o 6 lat – zmarła 8 listopada 1978 r. po operacji złamanej kości biodrowej. Pochowana została na cmentarzu Gunnersbury w Londynie.

***

Kontakty z Szamotułami: z kilkoma rodzinami oraz Muzeum – Zamek Górków do końca życia utrzymywała Anna Pia Mycielska. W testamencie przekazała do szamotulskiego muzeum wiele cennych pamiątek rodzinnych: obrazy, grafiki, różnego rodzaju drobne przedmioty, a także dokumenty.

25 stycznia 2013 r. w Muzeum – Zamku Górków odbył się wernisaż interesującej wystawy Mycielscy herbu Dołęga. Właściciele Szamotuł i Gałowa, której kuratorem była kustosz Elżbieta Ratajczak, przez lata przechowująca i przekazująca Szamotulanom pamięć o tej ważnej dla regionu rodzinie.

Agnieszka Krygier-Łączkowska

Bibliografia:

• Tadeusz Bagieński, Hodowla koni w Gałowie woj. poznańskie, pow. szamotulski, właść. M. hr. Mycielski, „Jeździec i Hodowca” 1939, nr 12, s. 261-264; 1939, nr 13, s. 286-287.
• Cmentarz Wojskowy na Powązkach w Warszawie – Kwatery Powstańcze, http://www.sppw1944.org/index.html?http://www.sppw1944.org/pamiec/cmentarz.html
• Andrzej Fedorowicz, Jak warszawianki chowały powstańców, „Polityka” 2013  https://www.polityka.pl/tygodnikpolityka/klasykipolityki/1559551,1,jak-warszawianki-chowaly-powstancow.read
• Juliusz Karski, Ziemianie w II Rzeczypospolitej, „Wiadomości Ziemiańskie” 2008, nr 33, s. 25-47.
• Agnieszka Krygier-Łączkowska, Ziemianie i konie. Obrazy Wojciecha Kossaka z Dobrojewa i Gałowa, http://regionszamotulski.pl/obrazy-kossaka-z-galowa-i-dobrojewa/.
• Andrzej Kwilecki, Ziemiaństwo wielkopolskie, Warszawa 1998.
• Witold Mikołajczak, Ludwik Mycielski – zapomniany bohater powstania listopadowego, http://regionszamotulski.pl/ludwik-mycielski-zapomniany-bohater-powstania-listopadowego/.
• Mycielscy herbu Dołęga. Właściciele Szamotuł i Gałowa, Muzeum-Zamek Górków, Szamotuły 2013.
• Kazimierz Mycielski, Mycielscy. Zarys monografii, Warszawa 1998.
• Mycielski Michał (1894-1972), http://www.muzeum.gostyn.pl/Gosty%C5%84ski%20S%C5%82ownik%20Biograficzny?idAkt=168
• Piotr Nowak, Szamotuły. Dzieje miasta, Szamotuły 2020.
• Opis warsztatów rolnych w powiecie szamotulskim (Wlkp.) dla wycieczek na PWK, Szamotuły 1929, s. 8-9.
• Paweł Popiel, 2918 kilometrów na koniu. wycieczka sportowo-krajoznawcza w dorzeczu Wisły, Sanu, Bugu, Wieprza, Skawy, Styru, Nidy, Prosny, Warty, Brdy, Noteci i Pilicy, Kraków 1933, s. 89-93.
• Protokół przesłuchania świadka (17.08.1945), https://zapisyterroru.pl/.
• Stanisław Ślaski, Fundatorzy klasztoru na Świętej Górze pod Gostyniem, „Nasza Przeszłość. Studia z dziejów Kościoła i kultury katolickiej w Polsce” 1972, t. 32, s. 183-221.
• „Świat” 1922, nr 10.
• The POK Connection and the Heroism of Countess Anna Pia Mycielska, „Nowy Czas. New Time” 2013, nr 7-8, s. 8-9.
• Ziemianie polscy XX wieku. Słownik biograficzny, t. 5, Warszawa 2000, s. 93-103.
• Ziemiaństwo wielkopolskie. W kręgu arystokracji, red. Andrzej Kwilecki, Poznań 2004.
• Złota księga ziemiaństwa polskiego poświęcona kulturze i wytwórczości rolnej, t.: Wielkopolska, Poznań 1929.

Szamotuły, 27.12.202o

Gałowo współcześnie: pałac, park i stawy

Herb Dołęga nad drzwiami pałacu w Gałowie

Pałac od strony parku

Pałac i zabudowania gospodarcze

Fasada pałacu

Widok na park od strony pałacu

Aleje parkowe

Stawy w Gałowie

Zdjęcia Tomasz Kotus i Tymoteusz Lendzion