Moi rodzice pobrali się w 1930 roku, mama przeniosła się do Wronek. Tam ja się urodziłam, w 1935 r. przenieśliśmy się do Poznania, gdzie z kolei w 1938 r. urodził się mój brat. Tak więc stosunek sił męsko-damskich wynosił 2:2. Krótko przed wojną ojciec służbowo przeniesiony został do Warszawy. Razem z nami przeprowadziła się babcia Jadzia. Ostatnie przedwojenne wakacje spędziła u nas siostra babci Zofia Janikówna ze swoją przyjaciółką, również nauczycielką, Stefanią Jancówną. Wybuchła wojna i nie zdążyły wrócić do Szamotuł. Tatuś w sierpniu 1939 r. został zmobilizowany, 3 września znalazł się w niewoli niemieckiej. I tak w naszym mieszkaniu przy ul. Brzozowej znalazło się 5 kobiet i 1 „mężczyzna” – nie mający jeszcze roku Krzyś. Zgodnie z poleceniem ministerstwa sprawiedliwości uciekliśmy do Dubna w województwie wołyńskim, a w kwietniu 1940 r. udało się nam wrócić do Warszawy.

Halina z domu Kędzierska (1908-1997) i Zygmunt (1900-1946) Budzyńscy z Ewą, ok. 1937 r., Poznań

Trzeba było jakoś sobie radzić i dzieciom stworzyć w miarę bezpieczny (o ile to w ogóle było możliwe) dom. Mama i p. Stefa znalazły pracę: mama w biurze spółdzielni mleczarsko-jajczarskiej (codziennie przynosiła do domu stosy jakichś materiałów, które pomagał jej segregować nasz sąsiad, bo mama miała o istocie swojej pracy dość blade pojęcie), pani Stefa przy jakimś biurze prowadziła stołówkę. Babcia zajmowała się gospodarstwem domowym, zawsze prawie z niczego udawało się jej wyczarować jakąś potrawę, tak że mimo wszelkich trudności nigdy z bratem nie byliśmy głodni, nawet w czasie powstania, które spędziliśmy w piwnicach kilku domów. Ciocia Zosia opiekowała się Krzysiem, a ze mną przerabiała materiał pierwszych klas szkoły podstawowej.

Wszystkie 4 nasze opiekunki robiły, co się dało, żeby odcinać nas od potworności wojny (czego nie dało się w czasie powstania warszawskiego, które na Starówce miało przebieg wyjątkowo okrutny), zdobywały pieniądze na utrzymanie, karmiły nas, sprowadzały znajomych lekarzy, gdy zaszła taka potrzeba. Dbały o to, żebyśmy zimą nie marzli (w czasie wojny nie działały kaloryfery, więc mama zdobyła gdzieś tzw. „kozy”: szklarz wycinał kółka w szybach, tamtędy wyprowadzało się od piecyków na zewnątrz rury i ogrzewało niektóre pokoje). Często wyłączano światło, paliło się świece, lampy naftowe, ale mama najchętniej kupowała tzw. „karbidówki”. Kształtem przypominały stojące lampy elektryczne, miały ładne klosze, ich światło przypominało elektryczne. Ich mankamentem było to, że w czasie palenia się karbid trochę brzydko pachniał. Najgorsze było to, że nie można ich było gasić. I w tym przypadku niezawodna okazała się babcia, która prawie zawsze wkładała do lampy odpowiednią ilość karbidu, w przeciwnym razie lampa – albo gasła, zanim zdążyliśmy się położyć, albo musiała „dopalić się” zamknięta w łazience. Popołudniami i wieczorami dużo się rozmawiało, wspominało czasy przedwojenne, snuło się plany na przyszłość.

Halina Budzyńska z Ewą, 1943, taras domu w Warszawie

W czasie wojny w Warszawie ukrywało się wiele osób, również przez nasze mieszkanie przewinęło się wielu uciekinierów – szczególnie z Wielkopolski. Najdłużej mieszkał u nas kuzyn mamy występujący oficjalnie pod nazwiskiem Antoni Tankowski. Naprawdę nazywał się Alfred Taczak, uciekł z Bydgoszczy, ponieważ tam w każdej chwili mógł zostać aresztowany. Przed wojną pracował jako sędzia, ale jeszcze bardziej niebezpieczne było jego nazwisko – był bratankiem gen. Taczaka, przywódcy powstania wielkopolskiego w jego początkowym okresie. Najbliższa kuzynka babci, również Janikówna, była żoną brata generała.

Wujek gdzieś pracował, trochę pewno konspirował. Ja zapamiętałam jego walkę z pierwszymi objawami łysiny. Kiedyś pod wieczór nasze kobiety razem z wujkiem Alfredem zebrały się przy łóżeczku Krzysia, który już wykąpany bawił się jakimś autkiem i zdawało się, że kompletnie nie interesuje się rozmową dorosłych. Wujek siedział blisko niego, a cztery panie dyskutowały na temat stosowanego przez niego środka na porost włosów. Nie zapamiętałam, co która z nich mówiła, ale znałam je na tyle dobrze, że mogę z dużą dozą prawdopodobieństwa  wyobrazić sobie ich reakcje: mama, która lubiła mówić ludziom to, czego oczekiwali, z pewnością twierdziła, że widać zdecydowaną poprawę; babcia śmiała się i twierdziła, że łysi mężczyźni zawsze jej się  podobali; ciocia Zosia pewnie była lekko zgorszona tym, że wujek w czasie wojny zajmuje się tak błahą sprawą i na pewno mu to wypominała; pani Stefa pewno tylko coś mu wyraźnie pomrukiwała, bo z jednej strony przypominała naszą mamę (lubiła prawić komplementy), z drugiej strony była zapatrzona w ciocię Zosię i nie chciała jej się narazić. Niespodziewanie rozmowę przerwał chyba 4-letni wtedy Krzyś, który stanął na nóżkach, wychylił się z łóżeczka, poklepał wujka po głowie i, zanosząc się śmiechem, zawołał: „Łysek z pokładu Idy”. Zapadła cisza, a potem wszyscy zaczęli się śmiać. I tak można powiedzieć, że mój brat intelektualnie znokautował najbardziej znanego bohatera baśni Andersena. Ten krzyknął: „Król jest nagi”, co było „oczywistą oczywistością”, a Krzyś wykazał się znajomością tytułu opowiadania Morcinka i umiał go zastosować jako metaforę.

Halina Budzyńska z Ewą i Krzysiem, wiosna 1944 r., Ogrody Zamkowe w Warszawie

Po powstaniu warszawskim drogi naszych kobiet powoli zaczęły się rozchodzić. Pani Stefa, która nie zdążyła 1 sierpnia wrócić do domu przed godziną W, trafiła do obozu pracy, skąd po wojnie przyjechała prosto do Szamotuł. Po kilku miesiącach (byliśmy wtedy w Krakowie) wyruszyła do Szamotuł ciocia Zosia. Obie podjęły pracę w szkole im. M. Konopnickiej. Pozostała nasza czwórka dołączyła do nich w listopadzie 1945 r. I znów w szóstkę zamieszkaliśmy – ty razem w Szamotułach przy ul. Dworcowej. Ten „babski dom” miał funkcjonować przez kilka tygodni, a ja z mamą, babcią i bratem szykowałam się do przeprowadzki do Gorzowa Wlkp. Tatuś wrócił z Zachodu pierwszym transportem, ze Szczecina dotarł do Szamotuł (Warszawa ze względu na bezpieczeństwo raczej nie wchodziła w grę). Koledzy z Sądu Okręgowego w Poznaniu załatwili mu pracę i mieszkanie na Ziemiach Zachodnich. Niestety, w lutym 1946 r. zginął śmiercią tragiczną, a mama i babcia postanowiły, że zostajemy w Szamotułach.

I tak zaczął funkcjonować nasz „babiniec” – tym razem w 2 pokojach zamieszkało 5 osób płci żeńskiej i 1 siedmioletni „mężczyzna”. 38-letnia mama pozostała głową rodziny. Od razu przystąpiła do szukania pracy. Najpierw została kierowniczką stołówki Młynów, funkcjonującej w budynku przy ul. Dworcowej naprzeciw kościoła św. Krzyża. Wydawano tam również jakieś „deputaty”. Później mama pracowała aż do emerytury w księgowości Zakładów Młynarskich. Przez jakiś czas prowadziła również świetlicę dla dzieci pracowników młynów, z Poznania przyjeżdżała instruktorka tańca, wystawiano jasełka. Nikt mamie za to nie płacił. Była lubiana przez pracowników młynów, nieraz interweniowała w ich sprawach u dyr. Braunka, a później dyr. Jęczmyka. Byłą życzliwa ludziom, ale też trochę naiwna i łatwowierna. Kiedyś przyszła do niej zapłakana młoda pracownica, która – jak twierdziła – została niesłusznie zwolniona. Mama, nie drążąc sprawy, nie sprawdzając powodu zwolnienia, pobiegła do dyrektora Jęczmyka. Opowiadała potem, że dyrektor wyraźnie się ucieszył na jej widok, jakby się jej spodziewał. Wysłuchał obrończej mowy mamy, która twierdziła, że na pewno chodziło o jakiś drobiazg. Wtedy wyjawił powód zwolnienia: otóż dziewczynę na nocnej zmianie zauważyli młynarze, gdy stertę zboża potraktowała jako WC. Mama speszona wyszła z gabinetu, a na korytarzu gonił ją śmiech dyrektora.

Cała ta społeczna działalność mamy wynikała na pewno z potrzeby serca, ale miała chyba także inny cel. Nadeszły czasy stalinowskie, wyciągano ludziom różne rzekome „przestępstwa” z przedwojennych lat. Ja szykowałam się na studia. Mamie zależało na tym, żeby kojarzono mnie z nią – przodownicą pracy i działaczką społeczną, żeby zatrzeć ślady ojca, który zrobił autentyczną karierę w Polsce przedwojennej, wojnę spędził w oflagu, podejrzanie szybko wrócił do Kraju, a po wojnie zginął w trochę niejasnych, jak sądził np. nasz wuj, okolicznościach. Może ktoś „pomógł” mu spaść z pomostu do Noteci? W moim domu takiej okoliczności nie brano pod uwagę, jedynie mama dziwiła się, dlaczego tak ostrożny z natury człowiek znalazł się na samym brzegu pomostu.

Jasełka wystawiane w świetlicy przy Młynach, ok. 1948 r.

Mama i babcia robiły co mogły, żebyśmy z bratem nie czuli się inni, ubożsi niż otoczenie, bo w Szamotułach zaczynaliśmy właściwie od zera, a mama niewiele zarabiała. Kiedyś, gdy brat był uczniem liceum, na radzie pedagogicznej rozpatrywano sprawę przyznania mu stypendium. Odezwał się wtedy „czynnik społeczny” – jego kolega z klasy, który stwierdził, że często u Budzyńskich bywa, ale nie zauważył biedy. Uratował brata nasz sąsiad – nauczyciel Bolesław Szczerkowski, który powiedział, że objawem „biedy” nie musi być brud i ogólne zaniedbanie.

Babcia obracała w ręce każdy grosz zarobiony przez mamę, która co miesiąc brała tzw. chwilówkę, to znaczy kiedy około 10 dni przed kolejną wypłatą kończyły się pieniądze, brała z kasy zapomogowo-pożyczkowej pożyczkę (nieoprocentowaną!) i spłacała ją, gdy dostawała następną pensję. Tak więc „karuzela” obracała się bez przerwy. Może dzięki tym doświadczeniom przez całe życie byłam wrogiem brania pożyczek i zaciągania kredytów. Do dziś, kiedy otrzymuję telefoniczną ofertę lub słyszę, że coś „wygrałam” (chociaż nie grałam), natychmiast odkładam słuchawkę.

Nasze kobiety były twarde, odporne na przeciwności losu, pewne, że zawsze jest jakieś wyjście. Nas, dzieci, nie obciążały kłopotami finansowymi, my zresztą nie mieliśmy jakichś szczególnych wymagań, potrafiliśmy cieszyć się  drobiazgami. Poza tym mama i babcia były osobami pogodnymi, łatwo nawiązywały kontakty z ludźmi, lubiły śmiać się i żartować. Mama zakładała, że jakoś damy sobie radę, a babcia zakasywała rękawy i brała się do roboty. Do dziś obie są wspominane: babcia przez najstarsze szamotulanki, mama również przez nieco młodsze, które pamiętają ją jako „elegancką starszą panią ze starannie ułożonym kokiem, ciepłą, serdeczną i zawsze uśmiechniętą”.

Halina Budzyńska (2. od lewej) Jadwiga Kędzierska (4. z lewej) z Ewą i Krzysiem oraz Edmundem i Ludwiką Czerwińskimi. Przy świetlicy dla dzieci pracowników Młynów w Szamotułach, ok. 1948 r.

Do tej samej klasy co ja chodziła dziewczyna bardzo zdolna, nad wiek dojrzała, która wraz z siostrą wychowywana byłą przez samotną matkę. Gdy byłyśmy w klasie maturalnej, w jej domu toczyły się dyskusje, czy może iść na studia dzienne czy finansowo dadzą radę. Ostatecznie podjęła studia i ukończyła je celująco! Moja sytuacja materialna była podobna, ale nigdy w domu nie mówiło się o tym. Dopiero z perspektywy wielu lat zdałam sobie sprawę z tego, że decyzja o moim trafieniu na studia dzienne była bardzo odważna. Zresztą, raczej podświadomie, starałam się jak najmniej obciążać kasę rodzinną: przez kilka lat codziennie dojeżdżałam do Poznania i zabierałam „wałówkę” na cały dzień, wyjątkowo wpadałam do baru mlecznego, bo tam było najtaniej. Również 4 lata po mnie w 1956 r.  – brat podjął studia. Wtedy było już trochę łatwiej. Czasy mocno się zmieniły, pochodzenie mniej interesowało władzę, a poza tym do wspólnej kasy zaczęła wpływać moja pensja.

Warto tu wspomnieć jeszcze jeden fakt. Otóż mama po podjęciu pracy w młynach na wszelki wypadek zapisała się do PPS – partia kojarzyła jej się z Piłsudskim i innymi wybitnymi postaciami początku XX w. Dzieci rosły, może myślała, że dzięki temu będą bezpieczniejsze w ludowej ojczyźnie? Bardzo przeżyła moment „zlania się” PPS z PPR. Bała się jednak występować z PZPR, bo mogłoby to zaszkodzić – przede wszystkim – dzieciom. Wytrzymała parę lat, a gdy nastąpiła pierwsza fala „odwilży”, wystosowała list do Podstawowej Organizacji Partyjnej z prośbą o skreślenie. Działacze partyjni w młynach musieli być wyjątkowo porządnymi ludźmi, bo przystali na jej prośbę, śmiali się, że „Budzyńskiej przestała odpowiadać ideologia partii, bo córka właśnie kończy studia”. Mama musiała być pewna, że nie zaszkodzi w ten sposób bratu, który przecież niedługo potem ruszył na studia. W przeciwnym razie pewno by w tej partii tkwiła przez kolejnych kilka lat. Partyjni działacze w młynach mieli chyba dość beztroski stosunek do marksizmu-leninizmu. W czasie jednego z pochodów 1-majowych na czele grupy postawili starszego młynarza – „przodownika pracy”, przepasanego szarfą z liczbą „170%” . Kiedy nasza mama spytała, jak obliczyli ten procent, ze śmiechem stwierdzili, że właśnie skończył 70 lat, dlatego ta liczba!

I tak toczyło się życie mojej mamy, babci, prababci. Przeżywały tragedie, dramaty, niedogodności, ale po każdym upadku szybko się podnosiły, postępowały zgodnie z zawołaniem W. Młynarskiego: „róbmy swoje”. Zawsze najważniejsze były dla nich dzieci. Dla dzieci i wnuków zrobiłyby wszystko!

Życie w wielopokoleniowej rodzinie było dla mnie czymś tak oczywistym, że kiedy staraliśmy się z mężem o mieszkanie, wiadomo było, że razem z nami zamieszkają mama i babcia, a mężowi nawet nie przyszło do głowy przeciwko temu się zbuntować.

Szamotuły, 08.11.2019

Romuald Krygier

Dzieciństwo wojenne

Teraz jest wojna, kto handluje, ten żyje…

(część 1. wspomnień)

 Z Szamotuł do Włoszczowy

7 września 1939 r. Niemcy zajęli Szamotuły – moje rodzinne miasto. 16 września głuchy huk wstrząsnął miastem – to pomnik Powstańca Wielkopolskiego przy ul. Dworcowej został wysadzony w powietrze (więcej o pomniku w artykule http://regionszamotulski.pl/pomnik-powstania-wielkopolskiego/). Wieczorem tego dnia łuna ognia oświetliła Szamotuły – hitlerowcy podpalili żydowską bożnicę przy ul. Szerokiej. Szamotulanie nie tracili jednak nadziei nawet wtedy, kiedy 27 września wieczorem rozdzwoniły się kościelne dzwony „z niemieckiego rozkazu, na Polski zgon…”. Nastała czarna noc okupacji hitlerowskiej.

Mój Ojciec Kazimierz Krygier jako powstaniec wielkopolski był zakładnikiem hitlerowskim w październiku 1939 r. Przebywał po kilkanaście dni w więzieniach w Szamotułach i we Wronkach. 13 października na szamotulskim Rynku pluton egzekucyjny żandarmerii niemieckiej rozstrzelał pięciu mieszkańców Otorowa za rzekome „demonstracyjne podkreślanie polskości” tej podszamotulskiej wsi (zrywanie hitlerowskich flag ze swastyką, wywieszanie biało-czerwonych). Mój Ojciec jako zakładnik obecny był przy tej egzekucji. Po jej zakończeniu Ojciec wraz z innymi zakładnikami, m.in. z Janem Jęczkowskim – seniorem i Janem Galińskim, na szamotulski cmentarz parafialny przewozili na wózku zwłoki rozstrzelanych. Zakładnicy musieli wykopać groby i pochować przywiezione zwłoki.

Zdjęcie z egzekucji 5 mieszkańców Otorowa, Rynek w Szamotułach (więcej o tym wydarzeniu we wspomnieniach http://regionszamotulski.pl/wojenne-losy-kwiatkowskich-z-otorowa/)

Hitlerowcy naszą rodzinę wysiedlili 6 listopada 1939 r. (była to pierwsza akcja wysiedleń w Szamotułach). Do naszego mieszkania przyszło kilku typów z Schutzpolizei. Kierujący akcją oficer powiedział Rodzicom, że daje im do dyspozycji jedną godzinę na spakowanie niezbędnych rzeczy. Cały dobytek, jaki udało nam się spakować, został wyniesiony do sąsiadki p. Kuleszanki. Były to duże toboły – rzeczy spakowane w prześcieradła. Pamiętam, jak oficer niemiecki, zaraz po pierwszym wejściu do mieszkania, zabrał dużą kasetę Ojca, zawierającą pieniądze polskie, dolary, biżuterię i inne kosztowności. Kazał Ojcu przeliczyć złotówki i połowę z nich pozwolił sobie zabrać. Sam zabrał kasetę z pozostałą zawartością. Widziałem później, jak ją niósł na ulicy, kołysząc uchwytem. Do dziś mam w oczach naszą kuchnię, wysprzątaną dokładnie przez Ciocię Zosię, która nie wiem po co, umyła pedantycznie piec kuchenny. Czyżby liczyła się z tym, że do niej powróci niebawem?

Niemcy przedtem zabrali sklep Rodziców – „Skład towarów krótkich” [pasmanterię], z umeblowaniem i towarem (przy ul. Wronieckiej 31). Wyprowadzono nas z mieszkania na ulicę, przed dom przy Kościelnej 1 i kazano iść sobie w siną dal. Poszliśmy do domu Genowefy Błaszykowej (była Niemką, przed wojną wyszła za mąż za Polaka), która mieszkała blisko naszego domu, przy ul. Józefa Piłsudskiego 30 (dawniej i obecnie Wroniecka). U Błaszykowej dzierżawiliśmy mieszkanie do 1935 r. Jako stara nasza znajoma przygarnęła nas, dając nam w swoim mieszkaniu do dyspozycji jeden duży pokój. Tam początkowo mieszkaliśmy w piątkę, potem w czwórkę (Ciocia Zosia — siostra Ojca, ja i dwaj bracia: Jurek i Andrzej) do jesieni 1940 r.

Jurek i Romek Krygierowie, ok. 1937 r.

Matka, kiedy Ojciec przestał być zakładnikiem, po wysiedleniu, wyjechała z Nim w końcu listopada 1939 r. do Warszawy. Tam Rodzice zamieszkali wraz z kilkoma rodzinami z Szamotuł w jednym dużym mieszkaniu. W Warszawie żyli z pokątnego handlu. Od czasu do czasu przysyłali nam trochę żywności przez poznanego niemieckiego kolejarza, życzliwego Polakom. Z wiadomościami od Rodziców, z prowiantem i pieniędzmi przyjeżdżała do nas także z Warszawy znajoma Rodziców z Szamotuł – Halina Skoracka. Miała wtedy fałszywe dokumenty, zmienione nazwisko i imię (jakie, nie pamiętam). Była świetnie ucharakteryzowana, nie można było jej w ogóle poznać. Przypominam sobie, że wówczas nosiła czarne okulary, a oczy jej przesłaniała czarna woalka. Jedynie głos był znajomy.

Nieco później za chlebem Rodzice pojechali do Jędrzejowa. Tam spotkali Leonarda Bogajewicza – przemysłowca z Pniew, który był Freuhanderem (komisarzem, powiernikiem, nadzorcą), z upoważnienia władzy niemieckiej, sklepów pożydowskich na okręg jędrzejowski. L. Bogajewicz skierował Rodziców do Włoszczowy. Ojciec początkowo pracował w sklepie galanteryjnym, położonym blisko naszego mieszkania przy Rynku 9. Ekspedientką była Elżbieta Friske, córka wysiedlonych z Szamocina. Przed wojną właścicielem tego sklepu był Żyd – Icek Lajchter. Po jakimś czasie Ojca przeniesiono do sklepu takiej samej branży, także przy Rynku, na narożniku koło kościoła. Właścicielem tego sklepu był kiedyś Żyd – Aron Lajchter, chyba brat Icka lub kuzyn.

Rodzice po otrzymaniu mieszkania pożydowskiego i wyposażeniu go w prymitywne meble całą naszą czwórkę ściągnęli do Włoszczowy w październiku 1940 r.

Handel

Od kolegi Kazia nauczyłem się gotować pastę do butów, którą sprzedawałem chłopom stojącym z furmankami na Rynku. Pastę gotowałem z następujących składników: resztek „prawdziwej” czarnej pasty, sadzy ze spalonego papieru, wosku ze świec, mleka i wody. Po ugotowaniu, rozlaniu i zastygnięciu pasta prezentowała się wspaniale. Później jednak okazywało się, że woda oddzielała się pod spodem, na wierzchu był czarny wosk. Przy naciśnięciu górnej warstwy bokami wypływała woda. Po kilku awanturach, jakie urządzili mi kupujący chłopi, zaprzestałem „produkcji” pasty do butów. Chłopom na Rynku sprzedawałem także światełka odblaskowe do wozów. Byłem wtedy ich włoszczowskim monopolistą. W jednym sklepie z tzw. artykułami żelaznymi wykupywałem całą dostawę światełek, o czym dowiadywałem się od znajomych Rodziców, którzy prowadzili ten sklep (Jan Jęczkowski i Franciszek Sobiak). Światełka te kupowałem po złotówce, a sprzedawałem po cztery lub pięć złotych.

Latem ze starszym bratem Jurkiem zbieraliśmy i suszyliśmy zioła, np. babkę szeroko- i wąskolistną, bylicę piołun, dziurawiec zwyczajny, krwawnik pospolity, kwiat lipy, liście mięty, podbiał pospolity, pokrzywę zwyczajną. Sprzedawaliśmy je w punkcie skupu, w którym nas instruowano, jakie zioła zbierać, gdzie najczęściej rosną, jak je suszyć. Dostawaliśmy również ulotki z rysunkami i objaśnieniami ziół. Sprzedaż suszonych ziół była bardzo opłacalna.

W okresie jesiennym handlowałem jabłkami, które skupowałem od okolicznych sadowników. Jako handlarz jabłek byłem domokrążcą. Sprzedawałem je głównie rodzinom wysiedlonym z Wielkopolski. Najpierw zbierałem zamówienia na jabłka, potem dostarczałem je bezpośrednio od sadowników. Od Kazia kupiłem prymitywną szlifierkę, na której ostrzyłem noże i nożyczki, nie tylko dla swego domu i nie tylko za darmo. Opuszczając Włoszczowę w 1945 r., rozstałem się z wielkim żalem z moją ukochaną szlifierką. Ojciec po prostu wystawił ją na podwórze i ktoś sobie ją zabrał. W wolnych od nauki, zabawy i handlowania chwilach zajmowałem się m.in. zelowaniem butów. Kupowałem w specjalnych torebkach skrawki skóry podeszwowej i flekowałem nimi buty wszystkich domowników.

Rodzina Krygierów w mieszkaniu we Włoszczowie: Zofia Krygier (siostra Kazimierza), Kazimierz i Czesława Krygierowie, z tyłu synowie: Jurek, Andrzej i Romek. Boże Narodzenie 1942 lub 43

Lubiłem kupować tzw. odciągane (chude) mleko. Szedłem po nie dość wcześnie, ponieważ sprzedaż mleka była ograniczona. Wtedy utrwalił się taki zwyczaj, że nie ludzie stawali w kolejce, tworzyły ją natomiast ustawione kanki, dzbanki, garnki i wiaderka. Często wybuchały awantury, ponieważ nieuczciwi ludzie, którzy przychodzili później, przestawiali naczynia do mleka, wciskając swoje do kolejki, bliżej wydającego mleko okienka. Zanim przywieziono mleko, bawiłem się z chłopakami w grę z monetami uderzanymi o ścianę. Jeśli moja moneta znalazła się w zasięgu monety przeciwnika i mogłem ją dotknąć rozwartymi palcami swojej dłoni, moneta taka stawała się moją własnością. Często także grałem w Piotrusia i kartami w oczko na pieniądze. Udawało mi się czasami wygrywać spore kwoty. Pod koniec 1944 r. w mleczarni został zatrudniony syn znajomych. Wówczas zmieniłem trasę chodzenia po mleko. W mleczarni synowi znajomych pomagałem niekiedy kręcić korbą centryfugi i odciągać od mleka śmietanę.

Chodzić po mleko i handlować czym się dało, mogłem tylko dlatego, że do szkoły uczęszczałem na ogół w godzinach południowo-popołudniowych. W okresie jesiennym zaopatrywałem rodzinę w ziemniaki. Po wykopkach chodziłem po polach i zbierałem pozostałe tam ziemniaki. Z kolegami czasami w polu rozpalaliśmy ogniska, w których piekliśmy ziemniaki. Pieczone kartofle bardzo lubiłem, szczególnie te ich części spieczone – pod łupiną. W mieście polowałem także na wozy wiozące „pyrki”. Z przepełnionych wozów niekiedy spadały ich większe ilości, a ja je skrzętnie zbierałem. Rodzice hodowali przeważnie od 30 do 40 królików, których mięso stanowiło dla nas podstawę wyżywienia. Ze starszym bratem byłem zobowiązany dostarczać paszę dla „królasów”. Trawę rwaliśmy na łąkach poza miastem. Po siano z workami chodziliśmy na Podzamcze, do dużego folwarku, którym kierował znajomy Rodziców – Franciszek Winiarski.

W okresie międzywojennym absolwenci szkół średnich i studiów odbywali roczną służbę wojskową, na którą składała się nauka w szkole podchorążych rezerwy, zakończona egzaminem, oraz praktyka dowódcza w jednostce wojskowej. Bolesław Szczerkowski przebywał w Szkole Podchorążych Rezerwy Piechoty nr 7 w Śremie (1928/29). Potem kilka razy uczestniczył w ćwiczeniach wojskowych i w 1931 roku został mianowany podporucznikiem rezerwy. W maju 1939 roku został przydzielony do Kompanii Pniewy Szamotulskiego Batalionu Obrony Narodowej.

Szamotulski Batalion Obrony Narodowej razem z siedmioma innymi wchodził w skład Poznańskiej Brygady Obrony Narodowej, utworzonej w kwietniu 1939 roku. Do jednostek tego typu powoływano rezerwistów starszych roczników (1900-1910), część z nich miała za sobą udział w powstaniu wielkopolskim, wojnie polsko-bolszewickiej, a niektórzy nawet w 1. wojnie światowej. Bolesławowi Szczerkowskiemu powierzono funkcję dowódcy 3. plutonu Kompanii Pniewy. Dowódcą batalionu był kpt. Stanisław Steczkowski.

Legitymacja Kompanii Pniewy Szamotulskiego Batalionu Obrony Narodowej

Ważnym dniem dla batalionu był 2 lipca 1939 roku, kiedy to na Rynku w Szamotułach odbyła się uroczystość zaprzysiężenia żołnierzy oraz przekazania broni zakupionej z pieniędzy zebranych przez społeczeństwo regionu. Była to uroczystość patriotyczna z udziałem władz wojskowych z gen. Edmundem Knoll-Kownackim, cywilnych, powstańców, przedstawicieli organizacji. Przy ołtarzu usytuowanym na Rynku obok krzyża została odprawiona msza św., a broń poświęcono. Filmowe migawki z tego wydarzenia obejrzeć można w przedwojennej Polskiej Kronice Filmowej.

W połowie sierpnia (16-21) 1939 roku odbyło się kilkudniowe zgrupowanie całego batalionu na terenie między Jez. Kierskim i Lusowskim. Był to obszar, który przydzielono batalionowi do obrony na wypadek wojny. Bolesława Szczerkowskiego widać na zdjęciu zrobionym w tym czasie wśród żołnierzy plutonu, którym dowodził. 23 sierpnia ogłoszono alarm mobilizacyjny. Bolesław Szczerkowski – razem z Kompanią Pniewy – wyruszył na wcześniej przydzielone pozycje 24 sierpnia. Od tego dnia przebywał ze swoim plutonem w okolicy Batorowa i tam zastał go wybuch wojny.

Szamotulski Batalion ON rozpoczął wojnę w składzie 14. Dywizji Piechoty, jednej z dużych jednostek Armii „Poznań”, dowodzonej przez gen. Tadeusza Kutrzebę. 3 września batalion otrzymał rozkaz wycofania się z zajętych pozycji na linię obrony nad Bzurą. Bolesław Szczerkowski zanotował w swoim dzienniku miejscowości, przez które posuwał się batalion: Poznań (tu dopisał „zbombardowany”), Swarzędz („uciekinierzy”), Kostrzyn, Nekla, Anastazewo – do Skulska (7.09), dalej: Sompolno, Babiak, Przedecz, Chodecz i Łanięta (14.09). To właśnie w lesie w okolicach tej miejscowości 15 września Kompania Pniewy, z plutonem dowodzonym przez Szczerkowskiego, stoczyła swoją pierwszą walkę z nieprzyjacielem. W kolejnych dniach trwało dalsze wycofywanie batalionu na wschód: przez Suserz, Lwówek, Sanniki, Aleksandrów w kierunku Iłowa – miejscowości położonej w pobliżu Wisły, na północny-zachód od Sochaczewa. Pod datą 18 września Bolesław Szczerkowski zanotował: „Nad ranem zamieszanie – niewola”. Podobny los spotkał innych żołnierzy Szamotulskiego Batalionu Obrony Narodowej, większość z nich trafiła do niewoli w dniach 18-20 września.

Pluton Duszniki Kompanii Pniewy na ćwiczeniach w sierpniu 1939 r.

Pobyt w niewoli Bolesława Szczerkowskiego trwał do 29 kwietnia 1945, kiedy to w dzienniku zanotował: „Od rana wolni od Niemców”. Obóz jeniecki VII A w Murnau na południu Niemiec tego właśnie dnia wyzwoliły wojska amerykańskie. Bolesław Szczerkowski przebywał w Murnau od grudnia 1939 roku, otrzymał numer jeniecki 1158; wcześniej krótko był przetrzymywany w obozie VII B w Eichstädt. 

Jeńcy oflagów nie pracowali, martwili się o los najbliższych i o przyszłość ojczyzny. Nie musieli każdego dnia walczyć o przetrwanie, jednak ich sytuacja psychiczna była trudna. Musieli wypełnić sobie czymś czas. Bolesław Szczerkowski zaangażował się w działalność stworzonego przez jeńców chóru, od czasu do czasu chodził na różnego typu wykłady, ukończył dwa kursy metodyczne dla nauczycieli i uczył się gramatyki języka niemieckiego. Te ostatnie zajęcia prowadził Andrzej Hanyż – przedwojenny nauczyciel historii i geografii w Gimnazjum i Liceum im. ks. Piotra Skargi w Szamotułach, regionalista, autor wydanej krótko przed wojną książki Ziemia Szamotulska w walce o wolność 1793-1939. Dochód z niej zasilił fundusz, z którego kupiono broń przekazaną Szamotulskiemu Batalionowi Obrony Narodowej. Od początku pobytu w Murnau Bolesław Szczerkowski działał także w tajnym kręgu starszoharcerskim.

Wraz z innymi oficerami w Murnau

Jeńcom obozu w Murnau doskwierała ciasnota i głód. Bolesław Szczerkowski bardzo cieszył się z każdej nadesłanej paczki żywnościowej i niemal z każdego listu (bo niektóre, jak notował, zawierały „smutne wiadomości”). Listy i paczki żywnościowe regularnie przysyłała do obozu – jak ją nazywał – „pani Helena”, czyli Helena Kaźmierczak, późniejsza żona, którą poznał jako koleżankę swojej siostry Elżbiety (por. tekst http://regionszamotulski.pl/helena-szczerkowska-wspomnienia-z-mlodosci/).

Po wyzwoleniu obozu Bolesław Szczerkowski zaangażował się w pracę w Ośrodku Polskim w Murnau, gdzie został kierownikiem zbiórki i rozdziału żywności. Przez kilka miesięcy uczył też w stworzonej tam szkole powszechnej dla polskich dzieci. 11 września pierwszym transportem wrócił do Polski.

W czasie chrzcin młodszej córki Danuty – 1949 r. W górnym rzędzie od lewej: Henryk Szczerkowski, Franciszek Kaźmierczak, Bolesław Szczerkowski, Krystyna Starosta z domu Szczerkowska,  Waldy Michalski, Edward Szczerkowski, Marian Kaźmierczak i Henryk Kaźmierczak. W dolnym rzędzie: Elżbieta Rosa z domu Szczerkowska, Helena Szczerkowska (żona Bolesława) z córką Elżbietą, Zofia Szczerkowska (matka), Maria Szczerkowska, Czesława Kaźmierczak i Gabrysia Szczerkowska (córka Edwarda i Marii).

Pracę zaczął w szkole, w której miał uczyć od września 1939 roku – w Szkole Podstawowej nr 1 (w latach 1949-51 pełni funkcję kierownika szkoły). Dodatkowo uczył także w szkołach średnich (Państwowym Gimnazjum i Liceum im. ks. Piotra Skargi i Publicznej Średniej Szkole Zawodowej) wychowania fizycznego i przysposobienia wojskowego. Od 1952 roku uczył w Szkole Podstawowej nr 3, w latach 1961-70 był zastępcą kierownika tej szkoły. Ukończył kolejne kursy i szkolenia nakazane przez nowe władze. W pracy nauczyciela w okresie powojennym miał dwie przerwy. Pierwszą w latach 1951-52, kiedy pełnił funkcję przewodniczącego Prezydium Miejskiej Rady Narodowej, drugą w latach 1957-61, gdy był etatowym komendantem hufca ZHP w Szamotułach.

To praca harcerska dawała mu najwięcej radości i satysfakcji. Pierwsze obozy po wojnie organizował już w 1946 roku. Jak napisali we wspomnieniu przygotowanym z okazji 80-lecia ZHP w Szamotułach Aniela i Jerzy Kmieciakowie oraz Katarzyna Grążka, „daje młodym ludziom po latach wojny radość życia, radość tworzenia, uczy widzieć wokół siebie dobro” (poznański dodatek „Gazety Wyborczej” z 28.11.2003 r. ). W 1949 roku Związek Harcerstwa Polskiego został zlikwidowany, a jego struktury wcielono do Związku Młodzieży Polskiej. Kiedy w końcu 1956 roku reaktywowano ZHP, Bolesław Szczerkowski całym sercem angażuje się w szkolenie nowych drużynowych i zastępowych, tworzenie drużyn, organizowanie wyjazdów i imprez harcerskich. Harcerstwo na Ziemi Szamotulskiej działało wówczas bardzo prężnie.  W latach 1974-75 Bolesław Szczerkowski pomagał w procedurze nadania szamotulskiemu hufcowi ZHP imienia Armii Poznań. Zbierał dokumenty i je opracowywał, był współautorem przygotowanego z tej okazji biuletynu. „Dziś ludzie, którzy go znali, mówią, że z jego postaci emanowała serdeczność i skromność, był i jest dla nich niekwestionowanym autorytetem” – napisano w cytowanym już wspomnieniu. W 2004 roku na budynku Szkoły Podstawowej nr 3 w Szamotułach odsłonięto tablicę poświęconą pamięci druha Bolesława Szczerkowskiego.

Jego działaniami można by obdzielić kilka życiorysów. Na emeryturze prowadził Klub Seniora, był prezesem ogniska nauczycieli-emerytów, kierownikiem klubu Związku Nauczycielstwa Polskiego, nadal działał w wielu organizacjach społecznych i … udzielał lekcji skrzypiec. Jego instrument do dziś wisi na ścianie w pokoju córki Danuty.  Zmarł nagle, krótko po swoich 70. urodzinach.

Agnieszka Krygier-Łączkowska

czerwiec 2019 r.

Szamotuły, 11.06.2019

Rodzicami Mariana byli Helena z domu Kowalewska (1908-1981) i Władysław Różański (1907-1978). Przez długie lata mieszkali w Szamotułach przy ul. Nowowiejskiego, ale Marian urodził się jeszcze w Piotrkówku – rodzinnej miejscowości Kowalewskich. Bracia Heleny – Marcin i Stanisław brali udział w powstaniu wielkopolskim (więcej na ich temat w artykule http://regionszamotulski.pl/marcin-kowalewski/). Siostra Heleny – Wiktoria wyszła za mąż za inżyniera Stanisława Łysiaka, zamieszkali w Warszawie. Z tego małżeństwa urodził się popularny pisarz i felietonista Waldemar, który akcję swej wydanej w 1980 roku powieści Szachista, osadził w Szamotułach. Wówczas Marian – najbliższy kuzyn autora – wykonał kilkanaście zdjęć do książki. Ojciec Mariana – Władysław z zawodu był szewcem, ale pracował w szamotulskiej olejarni.

1966 r.

Być może praca ojca zainspirowała Mariana – po ukończeniu Szkoły Podstawowej  nr 1 – do podjęcia nauki w technikum tłuszczowym, najpierw w Gdańsku, a potem w Szopienicach, gdzie szkoła została przeniesiona (dziś to Zespół Szkół Przemysłu Spożywczego w granicach Katowic). Służbę wojskową odbył w Chorzowie, w czasach szkolnych i w wojsku trenował lekką atletykę i wielokrotnie startował w zawodach sportowych. Przez kilka lat pracował w Brzegu koło Wrocławia w Nadodrzańskich Zakładach Przemysłu Tłuszczowego.

W 1958 roku ożenił się w Szamotułach z Marią z domu Barańską (1933-2016), małżonkowie doczekali się dwojga dzieci: Danuty (ur. 1959)  i Rafała (ur. 1965). Od 1960 roku do przejścia na rentę w 1991 roku pracował (z kilkuletnią przerwą) w szamotulskim oddziale Związku Spółdzielni „Samopomoc Chłopska” przy ul. Dworcowej 24; dziś mieszczą się tam biura UMiG. Mieszkał blisko od tego miejsca, przy Wojska Polskiego 3, w tzw. bloku cukrowniczym (z tym szamotulskim zakładem pracy był związany teść Mariana). Jak to bywało w tamtych czasach, Różańscy jako młode małżeństwo zamieszkali razem z rodzicami żony – Ludwikiem (1907-1984) i Pelagią (1908-1982) Barańskimi.

Rodzina Różańskich mieszkała w bloku po prawej stronie (Wojska Polskiego 3). Miasto udekorowane w związku z peregrynacją kopii obrazu Matki Bożej Częstochowskiej, lipiec 1977 r.

Życie Mariana Różańskiego nie ograniczało się jednak do tych dwóch nieodległych miejsc. Po pierwsze: był miłośnikiem fotografii. Nie chodziło mu tylko o to, żeby samemu robić dobre zdjęcia. Postrzegał fotografowanie jako pewien styl życia i uczył go innych. Prowadził kółko fotograficzne dla dzieci i młodzieży w Domu Kultury. Swoich podopiecznych traktował jak partnerów, zabierał na wycieczki piesze lub rowerowe i uczył ich fotografowania w plenerze. Sam często fotografował na ślubach i weselach, syn Rafał wspomina, jak zdjęcia z wesel suszyły się w pokoju na dywanie. Przyjaźnił się z innymi szamotulskimi miłośnikami fotografii, m.in. z Januszem Piszczołą i  Ireneuszem Walerjańczykiem.

1971 r.

W latach 60. i 70. zorganizował kilkadziesiąt wystaw fotograficznych w Szamotułach, np. „Przyroda i my”, „Obiektywem po mieście”, „Bursztynowa osada” – z wykopalisk nad Jez. Bytyńskim, „Na wędkarskich ścieżkach”. Ostatnia wystawa, na której zaprezentowano jego zdjęcia, odbyła się już kilka lat po śmierci, była to wspólna z innymi szamotulskimi fotografami wystawa w Muzeum – Zamku Górków. Przez wiele lat pełnił funkcję prezesa Klubu Fotografiki, z jego inicjatywy powstał w Szamotułach Klub Kolorowych Przeźroczy. Mało kto wie dzisiaj, że Marian Różański był pierwszym kierownikiem Powiatowego Domu Kultury (1966-1968). Cały nowo wybudowany przy ul. Dworcowej obiekt nazywano Domem Młodzieży, oprócz PDK-u miały tam swą siedzibę organizacje młodzieżowe. 

Wystawa fotograficzna przed domem kultury, 1975 r.

Po drugie: kochał przyrodę. Lubił obserwować przemiany w naturze, spacery i wycieczki na rowerach. Ulubionymi miejscami jego wypraw rowerowych były Lasy Lipnickie i Kobylnickie: tzw. trzy mostki, groby Twardowskich oraz przełom Warty w pobliżu Sycyna. Lubił także łowić ryby i przez kilka lat działał w Związku Wędkarskim. Pasją łowienia ryb zaraził go syn Rafał, który w wolnych chwilach lubił łowić na pobliskim „Jeziórku”, a z ojcem razem wyjeżdżali nad Wartę i nieodległe jeziora.      

Wycieczka z dziećmi do Sycyna i Kobylnik, 1972 r.

Po trzecie: był harcerzem. Rafał Różański pamięta zdjęcie ojca w mundurze harcerskim jeszcze z 1946 roku. W pracę szamotulskiego hufca ZHP bardziej zaangażował się na początku lat 70.,  wielokrotnie wspierał instruktorów na zlotach i obozach harcerskich (m.in. w Jeleńcu koło Sierakowa), wygłaszał dowcipne gawędy o przyrodzie, dzięki niemu powstawały bogato ilustrowane zdjęciami kroniki harcerskie. Działał też w Towarzystwie Kultury Ziemi Szamotulskiej.

1977 r.

Po czwarte: był dziennikarzem z krwi i kości. Współpracę z lokalną prasą rozpoczął jeszcze jako uczeń szkoły średniej. Po przeniesieniu do Szamotuł swoje teksty i zdjęcia wysyłał do „Gazety Poznańskiej”, przez kilkanaście lat był korespondentem „Głosu Wielkopolskiego”. Jego zdjęcia zamieszczały też pisma „Przyroda Polska”, „Las Polski” i „Pszczelarstwo”. Od 1988 roku związał się z prasą regionalną i … złapał wiatr w żagle. Od 1992 roku był członkiem redakcji tygodnika (najpierw dwutygodnika) „Gazeta Szamotulska”. Można go było spotkać jako fotografa na miejskich uroczystościach i imprezach, pisał na bardzo różne tematy: o społecznych bolączkach, o zabytkach miasta, bardzo lubił spotykać się z ludźmi i przeprowadzać z nimi wywiady. Prowadził kilka rubryk: „Spacerkiem po Szamotułach”, „Podpatrzone, podsłuchane”, „Z ukosa”, podpisywał się często inicjałami mr, jako Zyta i Kos.

Miał duże poczucie humoru i nie wchodził w konflikty. Po prostu lubił ludzi, a ludzie lubili jego.

Agnieszka Krygier-Łączkowska

Zawsze z humorem. Fragment rodzinnego albumu, na dole informacja o usunięciu zęba

Szamotuły, 09.05.2019