Tadeusz był najstarszym z dzieci Zofii (1889-1939, z domu Jerzykiewicz) i Bronisława (1887-1959) Hoffmannów, urodził się w 1915 roku w Buszewie. W następnych latach przyszli na świat kolejni synowie – Stanisław (ur. 1916) i Jan (ur. 1917), w 1921 roku jedyna córka Zofia (po mężu Żuromska) i w 1928 roku najmłodszy Włodzimierz. W domu Hoffmannów dużą wagę przywiązywano do wartości: patriotyzmu, rozwoju duchowego i służby innym. W okresie szkolnym dzieci należały do harcerstwa, jeździły na obozy, chłopcy byli też członkami Towarzystwa Gimnastycznego „Sokół”, lubili sport i grali na różnych instrumentach. Od 1928 roku Hoffmannowie mieszkali przy szamotulskim Rynku (nr 6).

Rodzina Hoffmannów w 1930 r. Zofia i Bronisław z dziećmi (od lewej): Stanisławem, Włodzimierzem, Tadeuszem, Zofią i Janem

Po odzyskaniu przez Polskę niepodległości Bronisław Hoffmann przez kilkanaście lat pełnił funkcję asesora w szamotulskim starostwie, jego zadaniem była likwidacja majątków po tych Niemcach, którzy zdecydowali się opuścić te tereny. W 1930 roku został członkiem Rady Miejskiej, działał w Akcji Katolickiej, od 1934 roku był jej przewodniczącym w parafii szamotulskiej. W latach 30. rozpoczął pracę w miejscowej cukrowni. Jego żona pomagała potrzebującym w Stowarzyszeniu Pań Miłosierdzia św. Wincentego à Paulo. W domu gotowała nie tylko dla najbliższych, na posiłki do Hoffmannów przychodzili bowiem różni ludzie biedni. Zmarła 5 marca 1939 roku w konsekwencji choroby nowotworowej, na pogrzeb przyszły tłumy. Wyglądało to jak na procesji Bożego Ciała – wspominały ponad pół wieku później jej dzieci. Proboszcz ks. Bolesław Kaźmierski powiedział o zmarłej, że była człowiekiem, który nigdy nie prosił dla siebie, ale zawsze dla innych.

Ostatnie wspólne zdjęcie, 1938 r. Siedzą: Tadeusz, Zofia, Bronisław i Zofia (Zula); stoją: Stanisław, Włodzimierz i Jan.

Tadeusz od kilku lat nie mieszkał już wówczas w domu. Ukończył Gimnazjum Humanistyczne im. ks. Piotra Skargi, w 1935 roku zdał maturę, a następnie – przed studiami – odbył służbę wojskową i w stopniu kaprala ukończył znaną w tamtych czasach Szkołę Podchorążych Rezerwy Kawalerii w Grudziądzu. Rozpoczął studia elektrotechniczne na Wydziale Elektrycznym Politechniki Warszawskiej. Rodzeństwo wspominało, że był bardzo uzdolniony i jeszcze w Szamotułach zbudował na użytek rodziny najprostszy odbiornik radiowy, niewymagający żadnego zasilania – tzw. radio kryształkowe, które odbierało sygnał lokalnej rozgłośni.

Studentami w tym samym czasie byli także bracia Stanisław i Jan, którzy po maturze w szamotulskim gimnazjum wybrali studia w Poznaniu – Stanisław na wydziale lekarskim Uniwersytetu, a Jan w Wyższej Szkole Handlowej. W poznańskim Państwowym Liceum Gospodarczym uczyła się wówczas Zofia, zwana w rodzinie Zulą. Mama zmarła w dzień jej 18. urodzin. Zula była wtedy dwa miesiące przed maturą, postanowiła jednak przełożyć egzaminy na później, by wesprzeć ojca i braci. Ze względu na wojnę przerwanej nauki nigdy nie udało jej się dokończyć.

Nekrolog z „Kuriera Poznańskiego”, 7.03.1939 r.

5 sierpnia 1939 roku Tadeusz Hoffmann ostatni raz był w rodzinnym domu. Ojciec kazał mu wówczas złożyć przysięgę, że nigdy nie splami honoru munduru polskiego oficera. Po latach wyrzucał sobie, że gdyby nie przysięga, może syn zachowałby się inaczej, może – jak jeden z kolegów – przebrałby się w strój ordynansa i wydostał z niewoli? Przed wyjazdem na miejsce mobilizacji, jakim był dla niego Kraśnik na Lubelszczyźnie, Tadeusz złożył jeszcze jedną przysięgę. Nie zdążył oficjalnie zaręczyć się z ukochaną Ludmiłą Pokorną (1920-87, w tamtych czasach mówiło się „Pokornianką”), córką nauczyciela fizyki w gimnazjum w Szamotułach. Młodzi ślubowali sobie jednak wzajemnie miłość i wierność przed szamotulskim obrazem Matki Bożej. Znali się od dzieciństwa, ich rodziny przyjaźniły się, a mamy razem działały charytatywnie.

W kampanii wrześniowej Tadeusz Hoffmann uczestniczył w stopniu podporucznika, był żołnierzem Pułku Zapasowego „Kraśnik” Wielkopolskiej Brygady Kawalerii, a ściślej przydzielonego do tego pułku szwadronu 7. Pułku Strzelców Konnych. Pułk „Kraśnik” w trakcie walk został włączony do Grupy Operacyjnej „Dubno”, która walczyła z Niemcami do 25 września, kiedy to po dwudniowej bitwie pod Rawą Ruską dowództwo podjęło decyzję o poddaniu się – w sytuacji braku możliwości dalszej walki i przebijania się w stronę granicy z Węgrami oraz nadciągających wojsk sowieckich. Grupa 2 tysięcy żołnierzy z oficerami trafiła do niewoli niemieckiej.

Dokładnie dziś nie wiadomo, dlaczego Tadeusz Hoffmann znalazł się nie w niewoli niemieckiej, lecz sowieckiej i został przewieziony do Starobielska. Dziś – kiedy od ponad ćwierćwiecza znamy wreszcie los polskich oficerów w niewoli sowieckiej – strasznie naiwna wydać się może radość ojca Bronisława, który uznał, że gorsza byłaby niewola niemiecka. Ale tak już było – to Niemców w rodzinie Hoffmannów obawiano się najbardziej. Stanisława Hoffmannowa (matka Bronisława), która we wrześniu 1939 roku mieszkała u sióstr zakonnych w Poznaniu, na wieść, że do miasta wkroczyli Niemcy, położyła się do łóżka i już z niego nie wstała.

W końcu sierpnia i pierwszych dniach września 1939 roku wielu mieszkańców Szamotuł, w tym rodzina Hoffmannów, ucieka na wschód Polski. Hoffmannowie chcą przeczekać zagrożenie niemieckie na Wileńszczyźnie. Pierwsi – w ostatnim dniu sierpnia – wyjeżdżają Zula z Włodkiem, pociągiem, razem z rodzinami szamotulskich nauczycieli gimnazjum – paniami Pokorną, Frankowską, Pawelową i ich dziećmi – które chcą dotrzeć do Kraśnika – bazy pułku zapasowego. Młodzi Hoffmannowie są więc razem z narzeczoną Tadeuszaa Miłką. Ostrzeliwanymi pociągami dojeżdżają do Warszawy, potem Lublina, Puław i Witkowic, są tam do momentu wycofania się wojsk polskich. Po 17 września decydują o powrocie do Szamotuł. W domu – po wielu perturbacjach – są 1 października. Tego samego dnia wracają ojciec Bronisław ze Stanisławem i Janem, którzy również próbowali uciekać na wschód.

Od Tadeusza zaczynają przychodzić pierwsze listy. W grudniu prosi o koce i żywność, na początku kwietnia 1940 roku – o nowe buty, bo te, które ma, są zupełnie zdarte. Ostatni z listów, wysłany do narzeczonej w 2. połowie kwietnia, przyniósł jej oraz rodzinie nadzieję. Tadeusz pisał, że ze Starobielska zaczynają wywozić oficerów. Myśleli, że niedługo wróci, zapadła jednak cisza…

Wstrząsem dla rodziny Hoffmannów jest egzekucja na szamotulskim Rynku, niemal pod ich domem. 13 października Niemcy rozstrzeliwują 5 mieszkańców Otorowa, a oni zmuszeni są na to patrzeć (por. http://regionszamotulski.pl/wojenne-losy-kwiatkowskich-z-otorowa/). Jeszcze w 1939 roku muszą opuścić swoje mieszkanie, przenoszą się do skromnego mieszkania dla pracowników cukrowni, mieszczącego się w domku przy ul. Bolesława Chrobrego, wówczas jest to Berlinerstrasse.

Ojciec wraca do pracy w cukrowni, podobnie jak Jan, który latem 1939 roku odbywał tam praktyki studenckie. Zula musi pracować w polu, a Włodek kończy Deutsche Schule für Polnische Kinder (niemiecką szkołę dla polskich dzieci) i pracuje w zakładzie produkcji wódek i likierów Paula Bertholda, później – tak jak ojciec i brat – w cukrowni. Zakładem kieruje Niemiec Woollschläger, dość życzliwy rodzinie Hoffmannów. Bronisława zna jeszcze sprzed wojny, bo przyjeżdżał do szamotulskiej cukrowni z Niemiec na praktyki, rzekomo uczyć się, a tak naprawdę przygotowywać się do kierowania zakładem w momencie opanowania terenów polskich. Jedynie Stanisław wyjeżdża do Generalnego Gubernatorstwa, do Jędrzejowa, gdzie mieszka wielu wysiedlonych z Wielkopolski szamotulan. Tam pracuje i zakłada rodzinę. Po wojnie uzyskuje dyplom lekarza i stopień doktora nauk medycznych, jest specjalistą w dziedzinie laryngologii, pracuje jako lekarz wojskowy w Żarach, a po przejściu do cywila w Raciborzu.

Poszukiwania Tadeusza, 1947 r.

Wojna się kończy, a Hoffmannowie nadal czekają na Tadeusza. Szukają go przez różne instytucje. Wprawdzie o odkryciu w Lesie Katyńskim zbiorowych grobów polskich oficerów Niemcy poinformowali w kwietniu 1943 roku, wiadomo jednak, że ofiarami byli jeńcy przetrzymywani tylko w jednym obozie – w Kozielsku. Rodziny tych, którzy trafili do Starobielska, mogły mieć jeszcze nadzieję. Bronisław Hoffmann pociesza się, że Tadeusz mógł wydać się Rosjanom pożyteczny ze względu na swoją znajomość zagadnień łączności, że może wywieziono go gdzieś daleko na wschód, do azjatyckich części Związku Radzieckiego, że kiedyś wróci. Na narzeczonego do końca życia czeka też Miłka. Kończy wyższą szkołę plastyczną, maluje ceramikę, pracuje najpierw w Wałbrzychu (w Zakładach Porcelany Stołowej „Wawel”), później w Chodzieży (w Zakładach Porcelany i Porcelitu).

Potwierdzenie śmierci jeńców ze Starobielska przyszło do Szamotuł okrężną drogą, poprzez książki wydawane w latach 80. w Londynie. Władze Związku Radzieckiego oficjalnie przyznają się do zbrodni katyńskiej jeszcze później, bo równo pół wieku po jej dokonaniu. Dopiero wówczas mogą być przeprowadzone przesłuchania, ekshumacje i ogłoszone ich wyniki. Rodziny ponad 3 800 więźniów Starobielska poznają szczegóły śmierci i miejsce pochówku bliskich.

Z jednej strony to ulga, z drugiej – zgaszenie jeszcze tlącej się może na dnie serc nadziei. Bo szczegóły tej zbrodni są straszne. Polaków ze Starobielska wywożono stopniowo, między 5 kwietnia a 12 maja 1940 roku. Wagonami, a potem ciężarówkami dowożono ich do siedziby NKWD w Charkowie. Tam w piwnicach więzienia NKWD nocami dokonywano egzekucji: jeńcom wiązano ręce z tyłu i mordowano ich strzałami w potylicę. Ciała przewożone były ciężarówkami i wrzucane do wcześniej wykopanych dołów na terenie leśno-parkowym przy sanatorium resortu spraw wewnętrznych w miejscowości o niewinnie brzmiącej nazwie Piatichatki.  

Wśród nich był Tadeusz Hoffmann, student elektrotechniki z Szamotuł. Rozkaz rozstrzelania polskich jeńców wojennych i innych osób więzionych w Zachodniej Białorusi i na Ukrainie, bez oskarżenia, procesu i zapadnięcia wyroku, przedstawiciele najwyższego organu partii komunistycznej (Biura Politycznego WKP(b) ) podpisali 5 marca 1940 roku. Dokładnie rok po śmierci Zofii Hoffmannowej – matki Tadeusza. Jej dzieci po latach mówiły: dobrze, że odeszła w spokoju przed wojną, bo nie zniosłaby tego, co spotkało jej najstarszego syna.

Agnieszka Krygier-Łączkowska

Szamotuły, 09.04.2019

Program ten został ustanowiony na mocy dekretu prezydenta Mościckiego w 1926 roku. Dotyczył tylko chłopców, czasem chrzest mocno się opóźniał, bo najpierw należało sprawdzić, czy rodzina,  w której urodził się siódmy syn, jest rdzennie polska i uczciwa (niekarana). Chrześniak prezydenta miał możliwość darmowego leczenia i podróżowania  (zniżkę na publiczny transport otrzymywała też jego najbliższa rodzina), mógł kształcić się bezpłatnie w kraju i za granicą, także na studiach wyższych. Otrzymywał też książeczkę Pocztowej Kasy Oszczędności z wkładem 50 zł, o rocznym oprocentowaniu 6 %, z którego mógł skorzystać po osiągnięciu pełnoletniości. Nie były to jakieś bardzo duże pieniądze, mniej więcej połowa miesięcznego uposażenia przedwojennego nauczyciela.

Natalia i Kazimierz Paliccy, wesele wnuka, 2014 r.

Siódmym synem w rodzinie był Kazimierz Palicki, od 1966 roku mieszkaniec Mutowa pod Szamotułami. Urodził się w 1937 roku w Piersku pod Bytyniem (gmina Kaźmierz), oprócz sześciu braci miał cztery siostry. Dzieci urodziły się w dwóch małżeństwach Wawrzyna Palickiego; jego pierwsza żona miała na imię Leokadia, a druga – mama Kazimierza – Jadwiga. Dziś żyje troje: Kazimierz i dwie siostry – starsza i młodsza.

Ojciec Kazimierza pracował w majątku, który należał wówczas do Zgromadzenia Sióstr Urszulanek Serca Jezusa Konającego. W 1924 roku Konstancja Korzbok-Łącka (z domu Mierzyńska), po śmierci męża, przekazała swój odziedziczony po ojcu majątek Urszuli Ledóchowskiej – założycielce zgromadzenia urszulanek i razem z siostrami zamieszkała w pałacu w Lipnicy. Do majątku należały także Sokolniki Wielkie, Pólko, Wierzchaczewo i Piersko.

Chrzest Kazimierza Palickiego odbył się w kościele parafialnym w Wilczynie. Ze względu na liczne obowiązki prezydent Mościcki osobiście bardzo rzadko pojawiał się na chrzcie, w jego zastępstwie występowały ważne w danym środowisku osoby, natomiast do aktu chrztu wpisywano prezydenta. Tak było i w tym wypadku. Zastępcą prezydenta Mościckiego został Mieruszyński, zarządca majątku w Piersku, natomiast matką chrzestną została jedna z sióstr. W żadnych dokumentach nie ma informacji, że do aktu chrztu wpisano drugie imię.

Kazimierz Palicki nie zdążył skorzystać z przywilejów prezydenckiego chrześniaka. Przyszła wojna, w wieku 6 lat stracił matkę, a potem zmienił się ustrój polityczny. Do faktu bycia chrześniakiem prezydenta z okresu sanacji lepiej było się nie przyznawać, niektórzy mieli z tego powodu nieprzyjemności. Rodzeństwo Kazimierza dorosło i wywędrowało z Pierska. Najdłużej w rodzinnej miejscowości zostali Kazimierz i jego młodsza siostra.

Do szkoły uczęszczał do Bytynia, 3 km pieszo polną drogą w jedną stronę, a po południu raz w lub dwa razy w tygodniu trzeba było iść 7 km na lekcję religii do kościoła w Wilczynie. W czasach służby wojskowej pracował w kopalni, został zatrudniony w tym samym majątku co ojciec. Nie był to już jednak majątek sióstr z Lipnicy, bo w 1950 roku został w większości upaństwowiony; Sokolniki Wielkie, Pólko, Piersko i Wierzchaczewo znalazły się w obrębie Państwowego Gospodarstwa Rolnego najpierw w Bytyniu, a później w Gałowie.

W 1961 roku Kazimierz poślubił Natalię z domu Sukiennik. Przez pierwszych pięć lat małżeństwa mieszkali w Piersku. Na świat przyszło dwoje starszych dzieci: Ludwik i Małgorzata. Dwaj młodsi synowie: Sławomir i Tomasz urodzili się, kiedy rodzina Palickich mieszkała już w Mutowie. Kazimierz i Natalia Paliccy byli zatrudnieni w Stacji Hodowli Roślin Ogrodniczych w Mutowie.

Pracowali ciężko. Po pracy zawodowej przychodził czas na obchodzenie własnych zwierząt: świnek, kaczek i kur i na zajmowanie się działką. Dzieci dorosły, w Mutowie mieszka dziś tylko najstarszy syn, pozostałe przeniosły się do innych miejscowości powiatu szamotulskiego: do Wronek, Obrzycka i Ostroroga. Rodzina spotyka się na wspólnych wyjazdach nad morze, wkrótce odbędzie się kolejny – do Dziwnowa.  Państwo Natalia i Kazimierz doczekali się siedmiorga wnuków i – na razie – trojga prawnuków. Z dumą o nich opowiadają. W 1980 roku – po 40 latach pracy zawodowej – Kazimierz Palicki przeszedł na emeryturę.

Przyjęcie z okazji 40. rocznicy ślubu Natalii i Kazimierza Palickich, 2001 r.

Cieszy ich położona blisko domu piękna działka z altanką. Spędzają tam każdą wolną chwilę, dbają o rośliny, owoce i warzywa, a pani Natalia przygotowuje z nich potem zaprawy. Oboje są bardzo pogodni i otwarci. Mówią, że życie mieli radosne, ale to teraz jest lepiej niż kiedyś.

Czy coś Kazimierzowi Palickiemu dało bycie chrześniakiem prezydenta? Na pewno to był zaszczyt, choć przez wiele lat lepiej było o tym nie wspominać. Innych korzyści nie było. Niektórzy prezydenccy chrześniacy po 1989 roku próbowali odzyskać pieniądze złożone na książeczce PKO. III Rzeczpospolita odrzuciła te roszczenia. Kazimierz Palicki nie mógłby nawet ich wysunąć, bo książeczka przepadła – dzieci podarły ją, kiedy były małe. Zresztą, kto w latach sześćdziesiątych przewidywał, że  po raz kolejny świat tak bardzo się zmieni.

Agnieszka Krygier-Łączkowska

Szamotuły, 25.03.2019

Swoją przyszłą żonę Barbarę Iwaszkiewicz (ur. 1915 r.) poznał jeszcze jako uczennicę ostatniej klasy. Zamieszkał na stancji u jej mamy, wdowy Jadwigi Iwaszkiewiczowej z domu Wegner. Ślub odbył się w lipcu 1939 roku. Domem rodzinnym Nowaków była kamienica przy Rynku, nr 6. Przed odzyskaniem niepodległości na parterze mieściła się drukarnia Bernsteina, potem „kiosk po schodkach”, czyli sklepik papierniczy z gazetami prowadzony przez trzy siostry Tomaszewskie, później przejęty przez „Ruch”. Oprócz Nowaków i Jadwigi Iwaszkiewiczowej i Wandy (siostry Barbary Nowakowej) mieszkały tam rodziny Hoffmannów, Żuromskich (Zofia Hoffmannówna wyszła za Mariana Żuromskiego) i – po II wojnie – Wojciechowskich.

Miesiąc po ślubie Henryk Nowak musiał stawić się w jednostce wojskowej. Brał udział w kampanii wrześniowej, wraz z innymi żołnierzami dostał się do niewoli. Przetrzymywano ich w tymczasowym obozie jenieckim – w polu na wsi w okolicach Rzeszowa. Ludzie z okolicznych wiosek dokarmiali żołnierzy; Henrykowi udało się namówić jedną z kobiet, które przynosiły żywność do obozu, aby w koszu z jedzeniem ukryła dla niego cywilne ubranie. Kiedy to nastąpiło, w obozowej latrynie szybko się przebrał i jako jeden z mieszkańców wioski opuścił obóz. W październiku 1939 roku drogę spod Rzeszowa do Szamotuł pokonał na rowerze.

Narzeczeni Barbara i Henryk

Jesienią 1939 roku Niemcy dali rodzinie Nowaków 20 minut na opuszczenie mieszkania. Podobny los spotkał wiele szamotulskich rodzin, między innymi moich dziadków. Nowakowie znaleźli schronienie w domu rodziny Bilonów przy ul. Obornickiej. We czworo, a potem pięcioro mieszkali w jednym pokoju. Kiedy z końcem wojny wrócili do swojego mieszkania, zastali je ograbione z wszystkich sprzętów, w tym kupionych z okazji ślubu mebli. Jak wspomina syn Andrzej Nowak, trauma tego wojennego wypędzenia dawała znać jeszcze kilka lat po wojnie. W 1. połowie lat 50., w czasie wojny koreańskiej, kiedy obawiano się wybuchu III wojny światowej, w garderobie ich mieszkania stały dwie spakowane walizki, w każdej chwili gotowe do drogi.

Henryk Nowak zatrudnił się jako kierowca niemieckiego starosty, który gdy był z czegoś niezadowolony, bił go grubą pałką po plecach. W styczniu 1941 roku został aresztowany, ponad miesiąc przesiedział w Forcie VII w Poznaniu. Do końca swojego długiego życia bardzo bał się psów, lęk ten prawdopodobnie był pozostałością przeżyć z tego okresu. W Forcie VII więźniowie byli szczuci psami, które nieraz wygryzały im mięso do kości. 

Żona Barbara, podobnie jak przed wojną, pracowała w banku (Komunalnej Kasie Oszczędności, obecnie mieści się tam Bank Spółdzielczy Duszniki). Któregoś dnia niemiecki dyrektor zauważył, że płacze i zapytał o powód jej łez. Kiedy dowiedział się, że chodzi o uwięzienie męża, obiecał pomoc. Dotrzymał danego słowa i załatwił z szefem szamotulskiej policji zwolnienie. Po tygodniu Henryk Nowak był już w domu z żoną i synem Bohdanem, urodzonym w grudniu 1940 roku.

Zagrożenie ze strony Niemców jednak nie minęło. Kiedy następnym razem przyszli aresztować Henryka, wyskoczył przez okno z tyłu domu przy Obornickiej i uciekł. Udało mu się przedostać do Generalnego Gubernatorstwa, współpracował z Armią Krajową na Rzeszowszczyźnie. Władysław Nowak, brat Henryka, był majorem AK, za co po wojnie spotkały go represje, a z więzienia wyszedł jako wrak człowieka.

Interesował go właściwie każdy sport, każdy rodzaj aktywności fizycznej. Sam uprawiał wiele dyscyplin. Lubił sporty zimowe – narciarstwo i łyżwiarstwo. Najpierw było narciarstwo zjazdowe, w okolicach Zakopanego i Szklarskiej Poręby. W późniejszym wieku – narciarstwo biegowe. Kiedy tylko w Szamotułach spadł śnieg, biegał na nartach w parku Sobieskiego i dookoła cmentarza. Bardzo dobrze jeździł na łyżwach, umiał kręcić piruety, wykonywać skoki i inne figury. Grał w kręgle, badmintona i ping-ponga. Najbardziej kochał tenis, grał w każdej wolnej chwili od początku wiosny do końca jesieni. Do później starości startował w zawodach tenisowych „starszych panów” w Sopocie. Był człowiekiem wielkiej energii, szybko się poruszał, a jednocześnie godzinami potrafił łowić ryby i często organizował motocyklowe wypady nad jeziora połączone z łowieniem ryb z łódki.

Henryk Nowak był wzorem, swoją sportową pasją zarażał innych. Trenował młodych szamotulskich lekkoatletów, koszykarzy, siatkarzy, a nawet bokserów. Przede wszystkim jednak uczył tenisa. Był nie tylko trenerem tej dyscypliny, lecz od 1954 roku także sędzią sportowym i działaczem Polskiego Związku Tenisowego. Władze PZT wielokrotnie nagradzały go za działalność dla rozwoju tenisa w Polsce.

Dawne stroje tenisowe – tenis był nazywany „białym sportem”. Zdjęcie z prawej – otwarcie sezonu tenisowego, 1948 r.

Z jego inicjatywy w drugiej połowie lat 30. powstały w Szamotułach – dziś nieistniejące -pierwsze korty tenisowe, usytuowane w parku Sobieskiego (na tzw. Plantach). W 1938 roku powstały kolejne, naprzeciw cukrowni, koło ogródków działkowych. Henryk Nowak nadzorował ich budowę i – co uwieczniono na fotografii – brał udział w otwarciu. Obecnie korty te noszą jego imię.

W latach 60. dzięki jego działaniom na szamotulskich kortach można było podziwiać największe sławy polskiego tenisa – wielokrotnych mistrzów Polski: Józefa Piątka i Wiesława Gąsiorka, a także Wojciecha Fibaka – późniejszą światową  gwiazdę tenisa, a wówczas juniora. W latach 1981-87 Henryk Nowak był fundatorem pucharu przechodniego dla najlepszego szamotulskiego tenisisty.

Pierwsze szamotulskie korty na Plantach (park Sobieskiego), z tyłu widać jeden z parkowych stawów. Zdjęcie z ok. 1936 r.

Otwarcie kortów przy ul. Strzeleckiej (dziś Wojska Polskiego) – koło ogródków działkowych i wieży ciśnień, naprzeciw ówczesnej cukrowni – 1938 r.

Kolejną organizacją, której był aktywnym członkiem, było Towarzystwo Krzewienia Kultury Fizycznej. W szamotulskim ognisku TKKF „Wacław” w latach 1973-1985 pełnił funkcję sekretarza organizacyjnego. W 1987 roku Zarząd Główny nadał Henrykowi Nowakowi odznakę zasłużonego działacza TKKF.

Był człowiekiem-legendą, idealistą, dla którego sprawy materialne nigdy nie były istotne. Ważne było tylko jedno: zdrowie i zdrowy sportowy duch.

Przez lata mógł się oddawać swoim sportowym pasjom i angażować w pracę społeczną dzięki temu, że miał kochającą i wyrozumiałą żonę, z którą przeżył w związku ponad 60 lat. Henryk Nowak zmarł 21 listopada 2000 roku, żona Barbara niecałe 5 lat potem – 15 lutego 2005 roku. Oboje spoczywają na cmentarzu w Szamotułach.

Agnieszka Krygier-Łączkowska

Zdjęcia i dokumenty udostępnił Andrzej Nowak

Henryk Szklarek przyszedł na świat 19 lipca 1908 r. w leśniczówce Polesie koło Pakosławia (powiat nowotomyski). Ojciec był leśniczym, przed I wojną pracował w powiecie nowotomyskim: Szklarce Trzcielskiej koło Miedzichowa i wspomnianym Polesiu. Po odzyskaniu przez Polskę niepodległości pełnił funkcję nadleśniczego w Klemensowie koło Wielonka (gmina Ostroróg), w dobrach Kwileckich z Dobrojewa, potem na jakiś czas został delegowany do Wejherowa i powrócił do pracy w Klemensowie. Z małżeństwa z Józefą z domu Nowak przyszło na świat pięcioro dzieci: Władysław, Henryk, Aleksander, Halina (później Kozłowska) i Edward.

Kiedy Henryk miał 15 lat, rodzinę spotkało nieszczęście – na dyzenterię zmarła matka i najstarszy syn, wówczas uczeń szamotulskiego gimnazjum. Ojcu w wychowaniu i kształceniu dzieci w niezwykły sposób zaczęli pomagać bracia zmarłej żony. Henrykiem opiekował się najpierw ks. Antoni Nowak – proboszcz z Biezdrowa, a po jego śmierci, już w czasach nauki seminaryjnej, zajął się nim Ignacy Nowak – lekarz z Chorzowa. Młodszego brata – Aleksandra wychowywał z kolei Franciszek Nowak – nadleśniczy z Kąt koło Murowanej Gośliny.

Henryk Szklarek, 1929 i 1934 r. (z prawej zdjęcie ofiarowane Antoniemu Cieciorze – koledze z lat szkolnych i seminaryjnych)

W Szamotułach Henryk uczył się najpierw w Miejskiej Szkole Przygotowawczej, która znajdowała się w budynku przy ul. Poznańskiej (w późniejszych latach budynek należał do gimnazjum, potem do szkoły zawodowej, obecnie to własność prywatna). Szkoły tego typu uczyły na poziomie pierwszych klas szkół powszechnych i przygotowywały uczniów do pójścia do – wówczas ośmioklasowego i kończącego się maturą – gimnazjum. Henryk Szklarek – podobnie jak w tamtych latach inni uczniowie spoza Szamotuł – mieszkał na stancji, maturę zdał w 1929 roku. W 1990 roku, już na emeryturze, z wielką energią włączył się w działania Stowarzyszenia Wychowanków  Gimnazjum i Liceum im. ks. Piotra Skargi. Wielokrotnie bardzo ciepło wspominał swoich dawnych nauczycieli. Cenił sobie nie tylko wysoki poziom kształcenia szamotulskiego gimnazjum (wówczas Państwowego Gimnazjum Humanistycznego), ale także postawę moralno-religijną grona profesorskiego. Z rocznika maturalnego Henryka Szklarka księżmi zostali także Antoni Cieciora i Alojzy Sławski.

Prymicje ks. Henryka Szklarka, 18.06.1934 r., Wroniawy

Rodzina Szklarków dobrze znała się z ówczesnym proboszczem jedynej szamotulskiej parafii – ks. Bolesławem Kaźmierskim. Ks. Kaźmierski wielokrotnie odwiedzał ich w Klemensowie, był kolegą seminaryjnym wuja Antoniego Nowaka, a sam Henryk i jego bracia byli w kolegiacie ministrantami.

Po maturze Henryk Szklarek studiował teologię – najpierw w Seminarium Duchownym w Gnieźnie, a potem w Poznaniu, święcenia kapłańskie otrzymał w 1934 roku. Do wybuchu II wojny był wikariuszem w kilku różnych parafiach: Kamionnej koło Międzychodu, na poznańskich Winiarach, w Rydzynie, Rozdrażewie i Rogoźnie, dokąd trafił w 1939 roku.

Ks. Szklarek jako wikariusz parafii św. Stanisława Kostki (Poznań Winiary) z członkiniami Katolickiego Stowarzyszenia Młodzieży Żeńskiej, 1935 r.

Działalność księdza wkrótce napotkała trudności. Nowej władzy zwłaszcza nie podobały się kazania ks. Szklarka, w których wprost  przeciwstawiał się komunizmowi. Wiosną 1946 roku doszło do karnego przeniesienia księdza do parafii w Ludomach (gmina Ryczywół). Mieszkańcy Rogoźna odprowadzili go w spontanicznym pochodzie z plebanii na dworzec kolejowy.

W czasie posługi w parafii św. Jana Chrzciciela w Ludomach, wsi liczącej obecnie ok. 500 mieszkańców, ks. Szklarek zorganizował, m.in., dom księży emerytów i doprowadził do powstania ośrodka zdrowia. Po jednym z jego długich patriotycznych kazań dnia 15 września 1952 roku został zatrzymany przez władze bezpieczeństwa. W trwającym 7 miesięcy śledztwie wobec księdza Henryka stosowano okrutne metody: polewano go lodowatą wodą, bito, kopano, głodzono, a przesłuchania trwały kilkanaście godzin dziennie. Sąd Wojewódzki skazał go na 3 lata więzienia, na mocy amnestii wyrok został zmniejszony do 1,5 roku. Karę więzienia ks. Szklarek odbywał w Poznaniu przy ul. Młyńskiej. Nadal czuł się nękany fizycznie i psychicznie. Odmawiano mu widzeń, starano się upokorzyć, a stosowany regulamin przypominał obozy koncentracyjne.   

Wolność ks. Szklarek odzyskał wiosną 1954 roku. Mimo starań władz kościelnych w Poznaniu przez 4 lata nie mógł objąć żadnej placówki kościelnej w Wielkopolsce i za poradą ks. biskupa Dymka na kilka lat zmienił diecezję. Krążył po Polsce; pracował jako kapłan w Warszawie, Lublinie, w Biernatkach koło Legnicy, Chorzowie i Wiśle. Potem – już w Wielkopolsce –  pomagał w poznańskich parafiach na Górczynie i Dębcu, w Gostyniu i Ostrowie Wielkopolskim.

Wydział do Spraw Wyznań w Poznaniu na pełnienie funkcji kościelnej pozwolił ks. Henrykowi dopiero w 1966 r. Został wówczas proboszczem parafii św. Jadwigi w Wilczynie (gmina Duszniki). Funkcję tę sprawował do przejścia na emeryturę w 1984 roku.

Spotkanie księży wyświęconych w 1934 r,. Pleszew 1971

Lata osiemdziesiąte były okresem współpracy ks. Szklarka-Trzcielskiego z opozycją. W stanie wojennym wspierał finansowo i radą internowanych, w domach wygłaszał patriotyczne wykłady na temat historii Armii Krajowej. W Szamotułach wykłady te odbywały się między innymi w domu Aleksandra Grochowicza, który jest inicjatorem upamiętnienia osoby księdza jako patrona szamotulskiej ulicy.

W 1985 roku zamieszkał w Gałowie pod Szamotułami, a po jedenastu latach przeniósł się do rodziny w Szamotułach. Jako ksiądz emeryt pomagał w parafii św. Krzyża, odprawiał msze, udzielał sakramentów, prowadził pogrzeby. W artykułach dotyczących powojennej działalności ks. Szklarka można znaleźć informacje, że jego kazania trwały godzinę. W Szamotułach było podobnie, ale ludzie wspominają, że zawsze były one ciekawe, bo ksiądz był świetnym gawędziarzem.

Przede wszystkim pamięta się o księdzu Szklarku-Trzcielskim jako o człowieku niesłychanie ciepłym, zawsze mającym czas na rozmowę, starającym się każdego zrozumieć i troszczącym się o innych. Kiedy było trzeba, sam wyrywał z pobocza chwasty, żeby dzieci mogły tamtędy bezpiecznie przejść. W czasie spowiedzi potrafił powiedzieć: „Taki mróz, a ty bez czapki”. Miał duże poczucie humoru, jego kieszenie zawsze pełne były cukierków, którymi chętnie częstował. Potrafił łączyć to, co duchowe, z praktycznym spojrzeniem na życie.

W 2001 r. otrzymał awans na pułkownika rezerwy. W 2009 r. prezydent Lech Kaczyński nadał ks. Henrykowi Szklarkowi-Trzcielskiemu Krzyż Komandorski Orderu Odrodzenia Polski za wybitne zasługi dla niepodległości kraju. W  imieniu prezydenta order  wręczył księdzu w jego mieszkaniu w Szamotułach Andrzej Duda, ówczesny podsekretarz stanu w Kancelarii Prezydenta. Z okazji 100. rocznicy urodzin ks. Henryka mszę w jego mieszkaniu odprawił ks. arcybiskup Stanisław Gądecki.

Zmarł w Szamotułach 18 grudnia 2010 roku w wieku 102 lat i został pochowany na miejscowym cmentarzu. W ostatniej drodze księdzu Henrykowi towarzyszyła rodzina, duchowieństwo z ks. arcybiskupem Gądeckim, przedstawiciele władz, delegacje oraz licznie przybyli szamotulanie. W uroczystościach pogrzebowych uczestniczyła kompania honorowa, wystawiona przez Centrum Szkolenia Wojsk Lądowych w Poznaniu, oraz Orkiestra Reprezentacyjna Sił Powietrznych z Poznania.

Agnieszka Krygier-Łączkowska

Wspomnienie o Adamie Fabianie

Przywołując w pamięci bohaterstwo Żołnierzy i Powstańców, w bojach o wolność i niepodległość Ojczyzny, zapewne wielu z nas zastanawia się, jacy to byli ludzie… Herosi? A może żądni przygód szaleńcy? Co przekuło ich charaktery w niezłomne; co uzdolniło do ofiar z własnego życia dla Ojczyzny, dla Narodu i dla nas, przyszłych pokoleń…

Życiorysy, naszych Oswobodzicieli spod zaborów i okupacji wrogich państw, oprócz indywidualnych różnic mają bardzo istotne cechy wspólne. Wspomnienie losów dotyczące jednostki zarazem odnosi się do ogółu Żołnierzy, czy też Powstańców… Podobnie marzyli o wolnej Polsce, kochali i cierpieli uwikłani nierzadko w dramatyczne koleje życia. Nade wszystko hołdowali takim samym wartościom i ideałom: „BÓG – HONOR – OJCZYZNA”.

Ze wzruszeniem pragnę podkreślić, iż życie Dziadka Adama Fabiana wpisało się w tło trudnej rzeczywistości zaboru pruskiego oraz zrywu niepodległościowego.

Adam Fabian – grób na cmentarzu w Ostrorogu

Adam Fabian, uczestnik I wojny światowej i Powstania Wielkopolskiego, urodził się 18 grudnia 1895 roku w Małych Łężeczkach; powiat Międzychód. Był synem Wincentego i Józefy.

Niespełna dwunastoletniego Adama i ośmioletnią siostrę Marię niespodziewanie osierociła matka. Po jej śmierci, nie mogąc poradzić sobie z opieką nad dziećmi i z prowadzeniem gospodarstwa domowego, ojciec opuszcza rodzinne strony. Pieczę nad Adamem i Marią obejmuje kuzynka matki. W tym momencie dla Adama kończy się dzieciństwo, a z dnia na dzień zaczyna wkraczanie w dorosłość. Stara się zastąpić rodziców młodszej siostrze oraz pomóc cioci w łożeniu na utrzymanie podopiecznych. Wkrótce po ukończeniu szkoły powszechnej podejmuje pracę w charakterze parobka. Niebawem zostaje przymusowo wcielony do armii niemieckiej. W latach 1915-1918, jako piechur – szeregowiec, uczestniczy w walkach na froncie wschodnim I wojny światowej. Bierze udział w jednych z najkrwawszych bitew, tj. o Kowel, Rygę i o Baranowicze. Postrzelony został w kark; kula na wylot przebiła się pod obojczykiem.

Według relacji Dziadka, zostaje w cudowny sposób ocalony… Gdy Rosjanie na polu bitwy dobijali bagnetami leżących wokół rannych, mimo potwornego bólu szeptem odmawiał modlitwę różańcową. Podeszli dwaj Rosjanie. Jeden z żołnierzy bagnetem odwrócił Dziadka na wznak. Ranny zajęczał: „Jezus Maria”. Drugi z nich zadecydował: „Daj żyć germańskiej mordzie!”.

Dziadek Adam opowiadał o sobie bardzo niechętnie. Nie czuł się kimś wyjątkowym, zwłaszcza, bohaterem. Toteż wspomniany obraz z Jego życia przechowujemy w sercach jak relikwię.

W okresie od 1916 do 1917 roku, wskutek odniesionej rany, Dziadek przebywał w berlińskim szpitalu. Następnie powrócił na front. Po zwolnieniu Go ze służby wojskowej ani na chwilę nie zawahał się przed przystąpieniem do powstania przeciw zaborcy.

Dziadkowi od zawsze towarzyszyły marzenia o Polsce niepodległej, wolnej. Buntował się przeciwko zniewoleniu ludności polskiej poprzez germanizację, kolonizację gospodarstw wiejskich oraz deptanie godności i łamanie świadomości narodowej.

W latach 1919-1920 bierze udział w wielkopolskim zrywie powstańczym. Wcielony w dniu 2 lutego 1919 roku do Kompanii Sierakowskiej, służy w 7 pułku piechoty.

Do walki powstańczej, jak wspominał, ruszano z okrzykami: „Naprzód wiara!”, „Śmiało wiara!”, „Niech żyje Polska!” Historycy bezspornie ocenili, iż cechy Powstania Wielkopolskiego: wielka uczciwość i szlachetność nieczęsto spotyka się w powstaniach masowych… A taki właśnie był Dziadek – na wskroś uczciwy i szlachetny. Do powstania przystąpił na rozkaz własnego sumienia i serca. Po latach badacze dziejów zawyrokowali, że było to jedyne w pełni wygrane powstanie polskie.

Do rezerwy w wyniku demobilizacji zostaje przeniesiony 15 maja 1920 roku. Wreszcie nastaje czas na zaplanowanie życia osobistego. Żeni się w dniu 6 lutego 1923 roku z Antoniną Witkowiak. Antonina i jej starsza siostra Maria również w dzieciństwie zostały osierocone i zmagały się z trudną sytuacją bytową. Kilkunastoletnia Antosia podjęła się (w zamian za możliwość zamieszkania i wyżywienia) pracy na Zapuście w skolonizowanym gospodarstwie. Tu poznaje Adama, którego losy przywiodły „za chlebem”. Dramatyczne przeżycia, sieroctwo zadecydowały o obustronnym zainteresowaniu, zrozumieniu i wsparciu; w efekcie stanowiły zalążek miłości oraz decyzji o małżeństwie… Wkrótce urodziły się córki: Mieczysława (1927), Joanna (1932) oraz najmłodsza Anna (1935). Rodzina zamieszkała w Wielonku (gm. Ostroróg).

W okresie międzywojnia i podczas II wojny światowej, aż do emerytury, Dziadek Adam pracował w charakterze robotnika leśnego w Nadleśnictwie Państwowym Pniewy, rejon Państwowego Leśnictwa – Wielonek. Wyróżniany był za sumienną pracę, o czym świadczy zachowany dyplom: „Adamowi Fabianowi starszemu robotnikowi w uznaniu zasług długoletniej pracy zawodowej. Nadleśnictwo Pniewy , 1 grudnia 1962 r.”.

Chciałabym przytoczyć jeszcze jedno zdarzenie z życia Dziadka o znamionach niezwykłości, które miało miejsce podczas II wojny światowej… Ze względu na patriotyczną postawę, zwłaszcza, udział w Powstaniu Wielkopolskim, był zagrożony ciężkimi represjami ze strony okupanta, w tym wywiezieniem do obozu. Niemiecka komisja rejestrująca byłych powstańców i działaczy narodowych urzędowała we wsi Szczepankowo (gm. Ostroróg). Od tzw. wywózki uratowało Go wstawiennictwo jednego z członków komisji. Był nim zięć gospodarza – Niemca, u którego Adam Fabian pracował przez pewien okres jako parobek… Przywołane zdarzenie Dziadek traktował jako kolejny przykład ocalenia życia za sprawą szczególnej Opieki Opatrzności Bożej.

W czasie II wojny światowej oraz w niepewnych politycznie pierwszych latach powojennych dokumenty świadczące o udziale Dziadka w czynie wojennym i powstańczym były przechowywane, jak konspiracyjnie mówiło się w rodzinie, „pod belką”, na strychu. Za ich posiadanie groziły represje, łącznie z karą śmierci. Zachowała się jedynie książeczka wojskowa.

***

Z perspektywy wspomnieniowej, z czasów dzieciństwa spróbuję dodać kilka charakteryzujących rysów dotyczących Dziadka oraz przywołać niektóre sytuacje z Nim związane.

Był drobnej postury mężczyzną, raczej niepozornym. Cichy, uczciwy, życzliwy, bogobojny… Mawiał: „Bez Boga ani do proga”. Adorował Krzyż i inne znaki wiary świętej na równi z symboliką narodową. Do dziś córka Joanna przechowuje kropielnicę, pamiątkę po Dziadkach. Z pobytów w Wielonku pamiętam wspólnie, ,,na klęcząco”, odmawianą modlitwę poranną i ponowną przed snem. Przewodził jej Dziadek. Dziękczynnym głosem intonował, w zależności od pory dnia, pieśni: Kiedy ranne wstają zorze…, Wszystkie nasze dzienne sprawy…

Z gościny w domu Dziadków zapamiętałam także odnoszenie się ze szczególnym szacunkiem do chleba, wypiekanego przez Babcię. Chlebem pachniało w całym domu.  Przystępując do krojenia bochenka, babcia robiła nad nim znak Krzyża św. Pozostali domownicy żegnali się: „W imię Ojca…” Za przykładem Dziadka i Babuni całowało się każdy okruch, który upadł na podłogę i przeznaczano na karmę dla inwentarza. Z talerza zjadało się wszystko i dziękowało za poczęstunek.

Dziadkowie starali się nigdy nie opuszczać mszy św. niedzielnej i  podczas świąt. Do kościoła parafialnego w Ostrorogu docierali pieszo, aż do schyłku życia pokonując dwukilometrową odległość.

Dziadek kochał i pielęgnował polskie tradycje, zwłaszcza świąteczne. Pięknie śpiewał kolędy i pastorałki, zachęcając do wspólnego kolędowania. Sporadycznie udawało nam się uprosić Go o zaśpiewanie kolęd w języku niemieckim, który Dziadek Adam, w wyniku germanizacji nauczania w szkole powszechnej, opanował w stopniu biegłym.

Dziadzio dał się także poznać od strony tytanicznej pracowitości i zaprowadzania wręcz perfekcyjnego porządku. Córki i wnuczki często napominał: „Jaki macie porządek w domu i obejściu – taki będziecie mieć w życiu!” Mówił, iż taki stosunek do pracy zrodził się poprzez wychowanie w duchu pozytywistycznej pracy organicznej, co ówcześnie bardzo mocno akcentowano na ziemiach Wielkopolski.

Miłość do córek, potem do wnuczek okazywał m.in. w wymyślaniu zabaw i zabawek. Dziadzio, ze względu na ograniczone możliwości zakupu gotowych zabawek, co dyktowała bieda wojennych i powojennych czasów „wytwarzał” na nasz użytek: koniki, ludziki, mebelki dla lalek itp., wykorzystując głownie tworzywo przyrodnicze. Miał zawsze dla nas czas… i karmelki.

Pamiętam, iż pasją Dziadka było obserwowanie przyrody. Był kopalnią wiedzy na temat leśnej fauny i flory. Imponował rozpoznawaniem zwierząt po ich odgłosach, tropach czy też piórach… Bezbłędnie nazywał i rozróżniał leśne owoce, liście drzew i krzewów, grzyby… Wpajał nam zasady właściwego zachowania się wobec przyrody. Uczył szacunku do niej w myśl często wygłaszanego powiedzenia: „Co stworzył Bóg, niech człowiek nie niszczy!” Mówił też: „Przyroda jest piękna, a na całym świecie Polska – najpiękniejsza!” Osobliwe było też to, że Dziadzio bardzo szybko zjednywał sobie zwierzęta. Ku naszej uciesze towarzyszyły Mu przybłąkane i w rezultacie przysposabiane pieski i kotki, które najbezpieczniej czuły się u Niego na kolanach, o co czasami byłyśmy zazdrosne.

Powtarzał wnuczkom, iż należy zawsze grzecznie się zachowywać, być sprawiedliwym, nikogo nie krzywdzić. Miał dla nas dużo cierpliwości, a zapanować nad siedmioosobową „drużyną” dziewcząt wcale nie było łatwo.

Zazwyczaj podczas zmian pogodowych widziałyśmy, że Dziadzio cierpi. Odzywała się „pamiątka” po postrzale z I  wojny światowej, mimo wszystko się nie uskarżał.

Chwile wytchnienia i przyjemności dawało Dziadkowi zażywanie tabaki ze srebrnej tabakiery, jedynej rodzinnej pamiątki oraz palenie tytoniu, którym nabijał rzeźbioną, drewnianą fajkę. Tytoń, dla swego kochanego Adama, Babcia hodowała w przydomowym ogródku.

Dziadek nigdy od Żony nie wymagał usłużności, niczego nie nakazywał. Pomimo upływu lat niezmiennie Ją kochał. Jubileusz 50-lecia pożycia małżeńskiego Dziadkowie obchodzili 6 lutego 1974 roku. Niestety, przykładne pożycie małżeńskie którego fundamentem były: miłości, wierność i Bóg na pierwszym miejscu; przerywa w dniu 13 listopada 1974 roku śmierć Dziadka.

Odszedł dobry Mąż, Ojciec i Dziadek; dobry, przyzwoity Polak. Patriota.

W wyobraźni widzę Jego łagodną twarz, troskliwe spojrzenie i wiem, co skromnie powiedziałby: „Nie trzeba. Nie zasłużyłem. Ja zwyczajny człowiek.” Mówił tak z dużym zażenowaniem, gdy czuł się zauważony, doceniony. Szybko zmieniał temat rozmowy, odsuwając od siebie zainteresowanie,

Wspomnienie o Ukochanym Dziadku Adamie Fabianie stanowi maleńki fragment świadectwa o pokoleniu Powstańców i Żołnierzy XIX i XX wieku.

Nasi Dziadkowie nie czuli się wielkimi autorytetami; bohaterami, chociaż w gruncie rzeczy Nimi byli. Z całym przekonaniem, z mocą chcę podkreślić.: aby wyzwalać innych, czynić Polskę niepodległą, trzeba być samemu wewnętrznie wyzwolonym. Trzeba zawsze jednoznacznie stać po stronie dobra i prawdy. Oni tak właśnie pojmowali narodowowyzwoleńczą powinność wobec Ojczyzny, Rodziny i wobec nas – pokoleniowych spadkobierców.

Z czcią i z wdzięcznością pochylmy się nad Bojownikami o wolność. Pamiętajmy o ofierze Ich życia. Pielęgnujmy i strzeżmy wolności jako wolny naród; niepodległej, dumnej Polski.

Wspomnienie zredagowała

wnuczka Maria Tomczak

przy współpracy z córkami Śp. Adama Fabiana – Joanną i Anną

Szamotuły, 15.01.2019