Wiktor Dullin – legendarny lekarz szamotulan

Uważał, że chirurg powinien umieć wykonać każdy zabieg. Od zespolenia czy nastawienia złamanych kości, przez usunięcie wyrostka robaczkowego czy operacje narządów kobiecych, aż do wyrwania zęba i wyjęcia ciała obcego z oka. Dr Wiktor Dullin, pierwszy powojenny dyrektor szamotulskiego szpitala, to człowiek legenda. Opowiedziała o nim córka Katarzyna Płoszyńska-Kośmicka.

Wiktor Dullin nie był biologicznym ojcem pani Katarzyny, był jednak jedynym, jakiego znała. Przyszła na świat w Poznaniu w 1937 r., do wybuchu II wojny światowej razem z rodzicami: Filomeną z domu Maciejewską (1909-1970) i Janem Płoszyńskimi (1896-1939), mieszkała w Wągrowcu. Ojciec, z zawodu kupiec, został rozstrzelany przez Niemców 9 września 1939 r. Mama z trojgiem dzieci: dwuletnią Kasią, starszym od niej o sześć lat Michałem (1931-2009) i najstarszym Krzysiem (1929-1942) zostali wysiedleni do Generalnego Gubernatorstwa. Tam, w Jędrzejowie koło Kielc, Filomena Płoszyńska poznała Wiktora Dullina, lekarza wysiedlonego w tamte strony z Poznania. Pobrali się 3 października 1942 r. W 1943 r. na świat przyszła ich córka Elżbieta (zm. 2000 r.), najmłodszy syn, Piotr (1948-2018), urodził się już w Szamotułach.  

Rodzina Dullinów w Mrowinie, 1910 r. Aniela Dullin z domu Krzywańska i Antoni Dullinowie z dziećmi (od lewej): Antoniną, Edmundem, Wiktorem, Elżbietą i Ireną. Ze zbiorów Sylwii Dullin (córki Edmunda).

Z rodziny nauczycielskiej na medycynę

Wiktor Dullin przyszedł na świat 20 grudnia 1905 r. w Mrowinie, zaledwie kilkanaście kilometrów od Szamotuł – miasta, gdzie pracował potem przez ćwierć wieku. Jego ojciec, Antoni, przez wiele lat pełnił tam funkcję kierownika szkoły. Uczyły się w niej dzieci polskie wyznania katolickiego nie tylko z samego Mrowina, ale także z Cerekwicy, Przybrody i Krzyszkowa. Na początku XX w., w sytuacji zaostrzania się działań germanizacyjnych w szkołach, zrezygnował ze stanowiska kierownika, które objął przysłany do Mrowina Niemiec. Do końca I wojny światowej Dullinowie mieszkali w Mrowinie, od roku urodzin Wiktora – w nowym, istniejącym do dziś, budynku szkolnym z czerwonej cegły, zbudowanym po pożarze poprzedniej szkoły.

Antoni Dullin i jego żona Aniela z domu Krzywańska mieli pięcioro dzieci – córki:  Antoninę, Irenę i Elżbietę oraz synów: Edmunda i najmłodszego w rodzinie Wiktora. W 1919 r. rodzina przeniosła się do Inowrocławia. Antoni Dullin uczył tam w Gimnazjum Męskim, któremu w 1926 r. nadano imię jej wybitnego wychowanka Jana Kasprowicza. Seminarium nauczycielskie ukończyło też dwoje jego dzieci: Edmund oraz Elżbieta. Edmund do II wojny światowej uczył w szkole w Chełmży, Elżbieta zmarła przedwcześnie na dyfteryt, którym zaraziła się od swojej uczennicy.

Wiktor Dullin zdał maturę w gimnazjum, w którym uczył jego ojciec. Ukończył, według dzisiejszej terminologii, profil klasyczny, czyli dobrze poznał nie tylko łacinę (jak w gimnazjach humanistycznych), ale także grekę.

W Inowrocławiu przed willą Antoniego Dullina przy ul. Solankowej, ok. 1920 r. Wiktor Dullin z siostrą Ireną (pierwsza z lewej) i bratową Eleonorą z domu Czechak. Zdjęcie ze zbiorów Sylwii Dullin.

Doktor medycyny w międzywojennym Poznaniu

W 1924 r. Wiktor Dullin rozpoczął studia na wydziale lekarskim Uniwersytetu Poznańskiego, był na roku z inną lekarką, która po wojnie związała swoje losy z Szamotułami – dr Ireną Krzywoszyńską. Studia ukończył w 1929 r., należał do ostatniego rocznika studentów medycyny, który po ukończeniu studiów uzyskał tytuł doktora wszech nauk medycznych, od tego momentu tytuł doktora medycyny stał się stopniem naukowym, wymagającym przygotowania i obrony rozprawy naukowej.

Rozpoczął pracę w III Klinice Chirurgii w Szpitalu Miejskim przy ul. Szkolnej w Poznaniu. Równocześnie w Zakładzie Anatomii Patologii doszedł do stanowiska starszego asystenta, co było związane z realizowaną przez niego specjalizacją. W 1935 r. kierownik kliniki upoważnił go do samodzielnego kierowania oddziałem chirurgicznym, co porównać można do dzisiejszego II stopnia specjalizacji.   

Z szamotulskim szpitalem, czyli Zakładem św. Józefa sióstr Służebniczek Maryi (pełna nazwa: Zgromadzenie Sióstr Służebniczek Niepokalanego Poczęcia Najświętszej Maryi Panny), Wiktor Dullin miał po raz pierwszy kontakt krótko przed wojną. W związku z nieobecnością ordynatora szpitala, doktora Antoniego Nowickiego, poproszono kierownika poznańskiej kliniki przy ul. Szkolnej o przysłanie zastępstwa. Kierownik wybrał wówczas właśnie Wiktora Dullina, który dzięki temu mógł poznać warunki pracy w Szamotułach, zyskał też w tym czasie zaufanie kierujących szpitalem sióstr Służebniczek Maryi.

Szpital w Szamotułach w okresie okupacji (pocztówka ze zbiorów Jaromira Dehmela) i współcześnie (zdjęcie Jan Kulczak, 2019 r.)

Dyrektor szpitala w powiatowym mieście

W czasie okupacji Wiktor Dullin prowadził praktykę lekarza ogólnego w Jędrzejowie i jako lekarz pracował na kolei. Dzięki temu w lutym 1945 r., gdy przez Wielkopolskę przeszedł już front, mógł załatwić wagon, który z Jędrzejowa zabrał nie tylko rodzinę Dullinów, ale także wiele innych rodzin, pochodzących – między innymi – z Poznania i Pniew.

Otrzymał wówczas dwie propozycje pracy. Mógł albo pozostać w Poznaniu i prowadzić  klinikę chirurgiczną, albo zostać ordynatorem (dyrektorem medycznym) szpitala w Szamotułach. Stanowisko ordynatora w Szamotułach było nieobsadzone, ponieważ w 1941 r. zmarł dr Antoni Nowicki. Wiktor Dullin zdecydował się przyjąć propozycję sióstr zakonnych z Szamotuł. Jeszcze w lutym 1945 r. objął nowe obowiązki, a w marcu dołączyła do niego rodzina. Najpierw zamieszkali w szpitalu, a po kilku miesiącach władze zakwaterowały  Dullinów w willi rodziny Koerplów przy ul. Dworcowej.

W 1948 r. Wiktor Dullin z rodziną przeniósł się na al. 1 Maja, do pięknej willi z początku XX w. na narożniku z ul. Wiosny Ludów (dziś al. 1 Maja 36). W 1971 r. od spadkobierców doktora Dullina kupiło ten budynek miasto, w 1977 r. uruchomiono w nim przedszkole „Jaś Wędrowniczek”.

Willa, którą w 1948 r. od Bolesława Górskiego kupił Wiktor Dullin – niezrealizowany projekt dobudowy ogrodu zimowego z 1930 r. (ze zbiorów Andrzeja J. Nowaka). Dawną ul. Sądową w 1945 r. przemianowano na al. 1 Maja, a ul. Henryka Wysockiego w 1950 r. przemianowano na Wiosny Ludów.

Początkowo Wiktor Dullin opiekował się stroną medyczną całości szpitala, zarazem był ordynatorem oddziału chirurgicznego i ginekologiczno-położniczego. Oddziałem wewnętrznym kierował Franciszek Kociński (1900-1959, w Szamotułach od 1928 r.), a oddziałem dziecięcym i zakaźnym – Zenon Włoch (w Szamotułach od 1934 r.).

Należało najpierw uzupełnić niemal cały sprzęt medyczny i bieliznę pościelową, które na początku stycznia 1945 r. wywieziono w czasie ewakuacji szpitala i jego niemieckich pacjentów. W czasie okupacji w kaplicy szpitalnej niemiecki zarząd placówki umieścił pracownię rentgenowską, trzeba więc było kaplicę wyremontować i ponownie poświęcić. Uroczystość, na którą przybył arcybiskup Walenty Dymek, odbyła się 12 kwietnia 1946 r. Ołtarz i rzeźby wykonał szamotulski artysta Ignacy Pikusa, a dyrektor Dullin ofiarował umieszczony w ołtarzu obraz Najświętszego Serca Pana Jezusa. W 1948 r. szpital dysponował w sumie 150 łóżkami.

Legitymacja służbowa Wiktora Dullina, 1946 r. (własność Barbara Płoszyńska-Kośmicka)

Sytuacja placówki zmieniła się zasadniczo w 1949 r. 21 września Rada Ministrów podjęła uchwałę o przejęciu na własność przez samorząd terytorialny niektórych szpitali Polskiego Czerwonego Krzyża, Towarzystwa Ochrony Zdrowia Ludności Żydowskiej oraz prowadzonych przez kongregacje, związki, stowarzyszenia religijne i fundacje. W grupie tych placówek medycznych znalazł się szamotulski Szpital św. Józefa. 1 października odebrano obiekty szpitalne Zgromadzeniu Sióstr Służebniczek Niepokalanego Poczęcia Najświętszej Maryi Panny i przekazano je władzom powiatu. Zgromadzenie, które wzniosło budynki szpitalne i kierowało placówką od 1897 r., nie otrzymało żadnej finansowej rekompensaty. Po złożonym przez siostry odwołaniu pozostawiono im kaplicę, mieszkanie w starym budynku, domek w podwórzu oraz część pomieszczeń gospodarczych i ogród. 

Zmieniono również nazwę placówki – dawny Szpital św. Józefa stał się Szpitalem Powiatowym, potem nadano mu imię Ludwika Józefa Bierkowskiego (1801-1860), zasłużonego polskiego lekarza, chirurga, twórcy polskiej ortopedii, profesora Uniwersytetu Jagiellońskiego i powstańca listopadowego. Z czasem, z nieznanych przyczyn, postać patrona zaczęto w nazwie pomijać. Kierownictwo administracyjne szpitala objął Władysław Wojciechowski, a po nim Jezierski.

Wnętrze kaplicy szpitalnej po remoncie w 1946 r., w ołtarzu obraz ofiarowany przez Wiktora Dullina (archiwum Służebniczek Niepokalanego Poczęcia NMP w Szamotułach)

Siostry zakonne stopniowo były z pracy zwalniane i zastępowane przez świecki personel. Najdłużej pracowały te, które zatrudnione były w laboratoriach, pracowniach szpitalnych i na sali operacyjnej. Wiktor Dullin szczególnie cenił siostrę Tyburcję, mającą bardzo duże doświadczenie medyczne. Jak wspomina pani Katarzyna Płoszyńska-Kośmicka, kiedy do domu doktora Dullina telefonował któryś z młodych lekarzy z informacją, że pacjent wymaga operacji, doktor ubierał się powoli, kiedy jednak dzwoniła siostra Tyburcja, strój wyjściowy zakładał na piżamę, bo wiedział, że rzeczywiście potrzebna jest natychmiastowa interwencja chirurgiczna. Przeprowadzał trudne operacje ginekologiczne, przyjeżdżano do niego z  odległych miast, bo miał własną skuteczną metodę operacji żylaków. Do dziś szamotulanie wspominają, jak ratował ich życie i zdrowie.

Funkcję dyrektora szpitala Wiktor Dullin sprawował w trudnych czasach. Piotr Nowak w książce Szamotuły. Dzieje miasta zamieścił informację, że za przyzwoleniem dyrektora prowadzono na terenie szpitala działalność duszpasterską, a komunia udzielana była chorym poza wyznaczonymi godzinami. Kiedy doktor Genowefa Abłażej, ordynator oddziału ginekologiczno-położniczego w latach 50., nie chciała przeprowadzać aborcji, zalegalizowanej przez ustawę z 1956 r., Wiktor Dullin zachował się lojalnie wobec swojej podwładnej i poszukał innego rozwiązania – pacjentki były przewożone do szpitala w Obornikach. Niestety, sprawę jedna z nich ujawniła w gazecie i władze wyższego szczebla zwolniły lekarkę, która następne lata spędziła na misjach w Ugandzie i do Szamotuł już nie powróciła.

Lekarze szamotulskiego szpitala, w środku siedzi dyrektor Wiktor Dullin, 1962 r. (zdjęcie – własność Alicja Adamska). Obok dr. Dullina siedzą Włodzimierz Galus i Barbara Fiszer; stoją od lewej: Jan Mańczak, Bronisław Fiszer, Zbigniew Kozłowski, Jan Leszek Adamski, Marian Kubiak, [?] Burwagen – kierownik szpitalnej apteki.

Pod okiem Wiktora Dullina doświadczenie zdobywali kolejni szamotulscy chirurdzy. Jego zastępcą na oddziale chirurgicznym był Bronisław Fiszer, pracowali z nim wieloletni lekarze szamotulskiego szpitala: Marian Kubiak i Leszek Stasiak.

Anna Handschuh wspomina staż, który odbyła w szamotulskim szpitalu pod okiem doktora Dullina. Dyrektor umiał stworzyć niezwykłą atmosferę pracy. Nie było w niej napięcia, młodzi lekarze mogli się wszystkiego nauczyć, nie wstydząc się przyznać, że czegoś nie wiedzą czy jeszcze nie potrafią. Nigdy się nie pogniewał, gdy w czasie dyżuru obudzono go – jak się okazało – zupełnie niepotrzebnie. Jako szef nie ingerował w rzeczy mało istotne. Doktor Dullin był traktowany jako niezwykły autorytet i nie był to autorytet budowany przez zachowywanie dystansu wobec innych. Odnosił się do innych osób z wielkim szacunkiem i był życzliwie zainteresowany sprawami życia swoich współpracowników. Cechowało go bardzo duże poczucie humoru, sypał anegdotami z czasów młodości i miał swoje powiedzonka – nie do powtórzenia w tym artykule!  Do osób, z którymi odbywał dyżury, mówił: „Zrobimy swoje, a potem przychodzisz do mnie i gramy w makao”. Pisał bardzo niewyraźnie – miał prawdziwie „doktorski” charakter pisma. Czasem sam nie mógł przeczytać tego, co napisał i pytał wtedy innych lekarzy: „Co ja tu właściwie napisałem?”     

Przez cały okres pracy ordynatora na chirurgii Wiktor Dullin pozostawał w bliskim kontakcie z profesorem Romanem Drewsem (1908-1977), jednym z najwybitniejszych polskich chirurgów. Z grona lekarzy tej specjalności pracujących w Wielkopolsce poza Poznaniem prof. Drews najwyżej oceniał dwóch: doktora Antoniego Paula ze Śremu i właśnie doktora Wiktora Dullina.

Ogłoszenie w książce Ludwika Gomolca Szamotuły. Gród Halszki, 1956 r.

W Szamotułach przez wiele lat pełnił funkcję radnego. Sam bezpartyjny, akceptował, kiedy – aby ułatwić sobie życie – do PZPR-u wstępowali młodzi lekarze. Znał się na muzyce, malarstwie, bardzo dużo czytał. Pani Katarzyna Płoszyńska-Kośmicka opowiada, że kiedy uczyła się w szamotulskim liceum, ojciec lubił czasami przyjść do jej klasy na lekcje łaciny (rodzice mieli wtedy taką możliwość). Siadał w ostatniej ławce i nie umiał powstrzymać się przed podpowiadaniem. Tak się akurat składało, że tuż przed nim ławkę zajmowała klasowa konkurentka córki. W domu, aby dzieci mogły uchwycić właściwy rytm poezji łacińskiej, ćwiczył z  nimi głośne czytanie. Lubił grać w brydża, na brydżowych spotkaniach bywali u niego między innymi Edmund i Janina Kruppikowie z Obrzycka, Barbara i Walerian Łączkowscy, a z młodszego pokolenia Anna i Roman Handschuhowie.

W 1965 r. Wiktor Dullin doznał pierwszego wylewu. Mimo rehabilitacji pozostała trochę niewyraźna mowa, trudności z chodzeniem i niedowład ręki. Trudno mu było się pogodzić z tym, że musi się pożegnać ze swoją pasją – chirurgią. Przez kilka lat był zatrudniony w komisji lekarskiej do spraw inwalidztwa i zatrudnienia w Zakładzie Ubezpieczeń Społecznych. 23 czerwca 1970 r. nastąpił kolejny wylew. Karetka odwiozła go do kliniki neurologii do Poznania, jednak życia Wiktora Dullina nie udało się już uratować. Niecałe trzy miesiące wcześniej, 9 kwietnia, na serce zmarła jego żona – Filomena. Oboje spoczywają na cmentarzu na poznańskim Górczynie.

Dawna willa doktora Dullina, od 1977 r. przedszkole. Zdjęcie Piotr Mańczak, 2022 r.

Kolejne pokolenia

Z potomków Wiktora Dullina nikt już nie mieszka w Szamotułach. Najstarszy w rodzinie syn – Michał Płoszyński – po maturze zdanej w szamotulskim liceum w 1950 r. studiował na Wydziale Tłuszczów Syntetycznych Politechniki Gdańskiej. Później przeniósł się do Wrocławia, doktorat obronił na Politechnice Wrocławskiej, a habilitował się w Wyższej Szkole Rolniczej. Był specjalistą w dziedzinie biochemii i fizjologii roślin, przez wiele lat pracował naukowo w Instytucie Uprawy, Nawożenia i Gleboznawstwa – najpierw w Laskowicach pod Wrocławiem, a później – już jako profesor – w Puławach.

Studia rolnicze i pracę naukową wybrali również Elżbieta Dullin-Potkańska i Piotr Dullin. Oboje ukończyli Akademię Rolniczą w Poznaniu, tam również się doktoryzowali. Piotr Dullin pracował w Katedrze Biochemii i Biotechnologii, wyjeżdżał na staże do Stanów Zjednoczonych i Szwajcarii.

Z medycyną związała swoje losy tylko moja rozmówczyni – Katarzyna Płoszyńska-Kośmicka. W 1959 r. ukończyła poznańską Akademię Medyczną, staż lekarski odbyła w szpitalu w Szamotułach i pracowała w nieistniejącym obecnie szpitalu kolejowym w Poznaniu przy ul. Orzeszkowej. Ukończyła specjalizację z zakresu medycyny kolejowej. Lekarzem został także jej mąż Bogumił Kośmicki (1935-1997), kolega z tego samego rocznika w szamotulskim liceum, brat bliźniak Zdzisława (1935-2018), profesora Politechniki Poznańskiej. Po ślubie w 1966 r. małżonkowie zamieszkali w Szczecinie. Pani Katarzyna pracowała w Zarządzie Służby Zdrowia Pomorskiej Dyrekcji Okręgowej Kolei Państwowych i prowadziła gabinet zakładowy, mąż po doktoracie był zatrudniony w Zakładzie Fizjologii Akademii Medycznej, a następnie kierował laboratorium w szpitalu kolejowym w Szczecinie. Lekarzem jest również ich syn Jeremi Kośmicki, psychiatra i psychoterapeuta, w trakcie studiów na Wydziale Lekarskim Pomorskiego Uniwersytetu Medycznego jest obecnie wnuk Michał. To już czwarte pokolenie medyków.   

W Szamotułach pozostały wspomnienia o doktorze Dullinie – świetnym specjaliście, pogodnym, dowcipnym i dobrym człowieku.

Agnieszka Krygier-Łączkowska

Szamotuły, 04.04.2022

Stanisław Mańczak (1918-2000)

„Najważniejsze, że człowiek wyszedł z tego wszystkiego w jednym kawałku”

Czasem, żeby walczyć o wolność Ojczyzny, trzeba do niej wrócić, a czasem trzeba z niej wyjechać. Stanisław Mańczak (1918- 2000) na początku niemiecko-sowieckiej okupacji przeszedł przez zieloną granicę i dołączył do polskich żołnierzy we Francji. Jego droga wojenna była bardzo długa i nie doprowadziła do Polski. Po demobilizacji pozostał w Anglii, a rodzinę w Szamotułach odwiedził dopiero w latach 70. XX w.

Stanisław Mańczak przyszedł na świat pomiędzy dwoma wydarzeniami historycznymi: krótko po zakończeniu działań na frontach I wojny światowej i przed wybuchem powstania wielkopolskiego – 13 listopada 1918 r. Jego rodzice: Wincenty Mańczak (1890-1958) i Anna z domu Najdek (1891-1961) pobrali się 5 lat wcześniej w kościele w Cerekwicy. Małżonkowie zamieszkali w Pamiątkowie, skąd pochodziła Anna, i tam na świat przyszło ich pięcioro dzieci – 2 córki i 3 synów: Joanna (później po mężu Paszkowska, 1914-1995), Maria (po mężu Kmicikiewicz, 1916-1979), Stanisław, Antoni (1920-1941) i Jan (1921-1990).

Wycinek z prasy, ok. 1936 r. Na dole szkolna drużyna siatkówki: Zbigniew Leja, Jan Pikut, Marian Jankowiak, Andrzej Kosicki, Antoni Błażewski, Stanisław Mańczak

Wincenty Mańczak był mistrzem rzeźnickim. W 1929 r. Mańczakowie zdecydowali się przenieść do Szamotuł. Rzeźnictwo w Szamotułach na rynku prowadził już brat Wincentego – Stanisław (obecnie Rynek 38), a sam Wincenty kupił dom przy ul. Poznańskiej 7 (dziś nr 18). W podwórzu miał zakład masarski, a gotowe wyroby jego żona z najstarszą córką sprzedawały we własnym sklepie. W 1934 r. Mańczakowie kupili też 40-hektarowe gospodarstwo w Kępie pod Szamotułami, zajmowali się uprawą roli i sami hodowali zwierzęta na mięso.

Stanisław ukończył Gimnazjum i Liceum im. ks. Piotra Skargi w Szamotułach, maturę zdał w 1938 r. Jak pokazują zdjęcia z lat szkolnych, był harcerzem, uprawiał sport – biegi i grał w szkolnej drużynie koszykówki, a także należał do Sodalicji Mariańskiej – stowarzyszenia religijno-społecznego, które miało swoje struktury w szkołach. Po maturze, jesienią 1938 r., rozpoczął obowiązkową służbę wojskową w Mazowieckiej Szkole Podchorążych Rezerwy Artylerii im. gen. Józefa Bema w Zambrowie (dziś woj. podlaskie), po kilku miesiącach zgłosił się do służby zawodowej.

Na obozie harcerskim, Stanisław Mańczak siedzi na górze po prawej stronie

O tym, aby zostać żołnierzem zawodowym, myślał już znacznie wcześniej. Taka droga odpowiadała jego charakterowi – obowiązkowości i uporządkowaniu. W listach do siostry pisał, że coraz lepiej radzi sobie z jazdą konną. Po ogłoszeniu mobilizacji w sierpniu 1939 r. kadeci i kadra szkoły nie zostali wcieleni do jednostek frontowych, lecz ewakuowani na – zdawało się – bezpieczniejszy teren do Włodzimierza Wołyńskiego. Po ataku Związku Radzieckiego na Polskę uczniowie i kadra znaleźli się w niewoli.   

Stanisławowi Mańczakowi udało się uciec z jadącego na wschód transportu i przez Lublin, Warszawę i Wrocław wrócił do Wielkopolski. To był jednak dopiero początek drogi, którą opisał w zamieszczonym poniżej liście do sióstr i ich dzieci z 1996 r. Nie jest do końca jasne, kiedy dokładnie przeszedł przez zieloną granicę na Węgry. W liście wskazał, że nastąpiło to w lutym 1940 r., jednak w dokumencie wydanym przez Konsulat Polski w Ungvarze (obecnie Użhorod, Ukraina) można przeczytać, że Stanisław Mańczak „zmuszony był 19 listopada 1939 przejść na terytorium Węgier na skutek działań wojennych w Polsce”. Czy wydano mu dokument ze wsteczną datą, czy też w spisanej po latach relacji pomylił miesiące – nie wiadomo.

We wrześniu 1940 r., wzorem Stanisława, przez zieloną granicę próbował się przedostać jego młodszy brat Antoni. Niestety, został aresztowany, trafił najpierw na Gestapo do Krakowa, następnie do więzienia w Tarnowie. 11 grudnia 1940 r. wywieziono go w grupie 62 więźniów do obozu koncentracyjnego w Oświęcimia, gdzie zmarł 4 stycznia 1941 r.

Stanisław Mańczak z Węgier wyruszył międzynarodowym pociągiem do Francji, gdzie wstąpił do polskiej jednostki wojskowej (kwiecień 1940 r.), po rozbiciu Francji przez Hitlera został ewakuowany drogą morską do Anglii (czerwiec 1940 r.) i przez około półtora roku służył w artylerii na wybrzeżu Szkocji.

Sodalicja Marjańska, oddział szkolny chłopców. Stanisław Mańczak siedzi obok ks. prefekta Antoniego Szudy. 1. z prawej siedzi Antoni Mańczak, w górnym rzędzie na środku Jan Mańczak

Jego dalsze losy wojenne związane były z Armią Andersa, początkowo działającą pod nazwą Polskie Siły Zbrojne w ZSRR, stworzoną po rozpoczęciu wojny niemiecko-radzieckiej i porozumieniu polskiego rządu na emigracji z władzami radzieckimi. W styczniu 1942 r. Stanisław Mańczak został wysłany wraz z grupą Polaków konwojem z Glasgow do Murmańska, aby pomóc w organizacji polskiej armii. Ten odcinek swojej wojennej wędrówki uznał po latach za szczególnie niebezpieczny. Czekała go jeszcze droga z północy na południe ZSRR. Na miejsce formowania jednostki, na wschód od Morza Kaspijskiego, dotarł pociągiem. Była to wieś Kermine (obecnie Nawoi, Uzbekistan), w której tworzona była 7 Dywizja Piechoty pod dowództwem gen. Zygmunta Szyszko-Bohusza.

W swojej listownej relacji Stanisław Mańczak popełnił błąd, pisząc, że ewakuacja polskiej armii ze Związku Radzieckiego nastąpiła po ujawnieniu przez Niemców zbrodni katyńskiej. W sytuacji zmniejszenia racji żywnościowych dla polskiego wojska i wstrzymania dalszej rekrutacji gen. Anders doprowadził do ewakuacji jednostek, część armii opuściła ZSRR wiosną 1942 r., reszta – latem 1942 r. Ewakuacja odbywała się pociągami do Krasnowodzka, portu nad Morzem Kaspijskim, a następnie statkami do portu Pahlevi w Iranie.  

Do połowy 1943 r. Stanisław Mańczak, w składzie wojsk nazywanych teraz Armią Polską na Wschodzie, przebywał w Iraku. Jak wspominał, przechodził wówczas liczne szkolenia, z tamtego czasu pochodzi jego prawo jazdy na pojazdy wojskowe. Dalsza droga wiodła przez Palestynę i Egipt. Podczas pobytu w Palestynie Stanisław Mańczak został przydzielony do 5 Pułku Artylerii Lekkiej, w 5 Dywizji Kresowej. Armia Andersa stanowiła już wówczas 2 Korpus Polski, działający początkowo w składzie 9 Armii Brytyjskiej, a następnie 8. W końcu 1943 r. żołnierzy zaczęto przewozić statkami z Port Saidu w Egipcie do Tarentu, portu na południu Włoch.  

Stanisław Mańczak w 1938 r.

Z wydarzeń kampanii włoskiej Stanisław Mańczak wymienia – oprócz najważniejszego, okupionego wielkimi stratami zdobycia Monte Cassino – wcześniejszy chrzest bojowy w okolicach Foggii, a po bitwie o Monte Cassino szlak bojowy wzdłuż Morza Adriatyckiego, aż do Bolonii. Po zawieszeniu broni w kwietniu 1945 r. Mańczak służył na południu Włoch w Centrum Wyszkolenia Wojsk Pancernych jako instruktor artylerii samobieżnej.

Jak większość polskich oficerów nie zdecydował się na powrót do kraju i do sierpnia 1947 r. pozostał w składzie wojsk brytyjskich stacjonujących we Włoszech. W lutym 1947 r. Włochy podpisały traktat pokojowy z państwami alianckimi, pół roku później żołnierze brytyjscy, wśród nich 2 Korpus Polski, zostali przetransportowani do Szkocji. Demobilizacja nastąpiła w środkowej Anglii. O odznaczeniach wojskowych, które otrzymał, Stanisław Mańczak pisał z dużą skromnością, umniejszając swoje zasługi. 

Zaświadczenie wydane przez polskiego konsula na Węgrzech

Drugiego listu, opisującego bardziej szczegółowo losy powojenne, już nie zdążył napisać. Z dokumentów wynika, że chciał zostać zawodowym oficerem w armii brytyjskiej, jednak do tego nie doszło. Wiadomo, że pracował jako księgowy w zakładach ceramicznych w Stoke-on-Trent w środkowej Anglii. Ożenił się z Angielką o imieniu Nora – wdową z trojgiem dzieci, własnego potomstwa się nie doczekał.

W 1947 r. rodzinie Mańczaków odebrano gospodarstwo w Kępie pod Szamotułami. Była to decyzja niezgodna z ówczesnym prawem, ponieważ reforma rolna z 1944 r. zakładała parcelację gospodarstw powyżej 50 ha. Wincenty Mańczak został jednak uznany za kułaka i pod lufami karabinów wykopano go (dosłownie!) z gospodarstwa. Firma rzeźnicka i sklep zostały zamknięte, straciły bowiem swoje zaplecze produkcyjne, a dodatkowo władze tępiły wszelkie prywatne placówki usługowe i handlowe. Mańczakowie zostali bez środków do życia. W tej sytuacji Stanisław, podobnie jak siostry, starał się wspierać rodziców finansowo. Po pewnym czasie ci poprosili go jednak, aby się z nimi nie kontaktował – wszelkie związki z zagranicą, nawet te rodzinne, w czasach stalinowskich mogły stać się podstawą oskarżenia o szpiegostwo.

Legitymacja Armii Polskiej we Francji, 1940 r.

Do Polski Stanisław Mańczak przyjechał w odwiedziny dwukrotnie, po raz pierwszy dopiero w połowie lat siedemdziesiątych, już jako obywatel Wielkiej Brytanii. Nie chciał wówczas opowiadać o swoich wojennych losach. W 1995 r., kiedy był już wdowcem, siostrzenica, Maria Sroka z domu Paszkowska, zapytała go w liście, czy nie chciałby osiedlić się w Polsce i zamieszkać w dawnym rodzinnym domu, wśród bliskich. Wujek odpowiedział, że bardzo go ta propozycja wzruszyła, ale nie zdecydował się wrócić do kraju, nie wiedział, jak wyglądałaby tu wypłata jego emerytury, był już wtedy mocno schorowany i nie mógł przerwać leczenia.   

Zmarł 28 września 2000 r. w Stoke-on-Trent i tam został pochowany. Jego imię upamiętniono na tablicy rodzinnego grobu na cmentarzu w Szamotułach. Odznaczenia i ordery wojskowe trafiły do rodziny w Polsce.

Agnieszka Krygier-Łączkowska

***

Szamotuły, ul. Poznańska 18, dom rodzinny Mańczaków. W zwieńczeniu inicjały W.M. i data 1929 – Wincenty Mańczak, rok kupna domu.

Anna Mańczak z domu Najdek (1891-1961) z córką Joanną, 1915 r.

Wincenty Mańczak (1890-1958) jako król kurkowy, 1929 r.

Anna Mańczak przed II wojną światową

Anna Mańczak z dziećmi: Joanną i Antonim, ok. 1937 r.

Siostry Stanisława – Joanna i Maria w latach szkolnych

Stanisław Mańczak (stoi 2. od lewej) z innymi harcerzami z Szamotuł, obóz w Wiśle, 1933 r.

Stanisław Mańczak w czasach gimnazjalno-licealnych

Stanisław Mańczak w czasie zawodów sportowych

Stanisław Mańczak (na górze po lewej) z koleżankami i kolegami ze szkoły

Stanisław Mańczak (stoi 5. z lewej) na zdjęciu maturalnym – Gimnazjum i Liceum im. ks. Piotra Skargi w Szamotułach. W środku zdjęcia siedzi dyr. Kazimierz Beik.

Pozdrowienia od uczestników spotkania w 40-lecie matury, 1978 r.

Fragment rękopisu publikowanego poniżej listu Stanisława Mańczaka, wrzesień 1996 r.

Szlak armii gen. Andersa: Związek Radziecki – Włochy

Legitymacja i Krzyż Monte Cassino

Zaświadczenie o przyznaniu odznaczeń

Gwiazda za Wojnę 1939-1945

Gwiazda Italii

Zgłoszenie do służby w Armii Brytyjskiej, 1947 r.

Zaświadczenie o zakończeniu służby, 1947 r.

Nekrolog Antoniego Błażewskiego, „Słowo Szamotuł” nr 28 (listopad 1996)

Świadectwo zgonu, 2000 r.

Zdjęcia rodzinne i dokumenty udostępniła Maria Sroka z domu Paszkowska

13 września, 1996 r.

Moi Drodzy!

Właśnie wróciłem ze szpitala, gdzie odwiedziłem mojego kolegę z czasów szkolnych w Szamotułach. To jest Antoni Błażewski, z którym razem przeszliśmy zieloną granicę. Jego ojciec był wicedyrektorem w cukrowni szamotulskiej. Jest on bardzo poważnie chory, jego życie wisi na cienkim włosku. Ma raka wątroby. Więc piszę ten list, nim moja kolejka przyjdzie. Największa moja słabość to pisanie listów.

Przypuszczam, że wiadomo Wam, że pod koniec września 1939 r. dostałem się do niewoli bolszewickiej, gdzie jakoś cudownie spotkałem się z moim kuzynem – Antkiem Mańczakiem [synem Stanisława Mańczaka, brata Wincentego] z Rynku szamotulskiego. Po paru dniach bolszewicy zamknęli nas w wagonach towarowych i z Kowla ruszyliśmy na wschód Rosji. Jakoś udało nam się wyłamać parę desek i w czasie biegu wyskoczyliśmy z tego pociągu.

Po kilku dniach, ukrywając się przed bolszewikami i Ukraińcami, dostaliśmy się do Lublina, gdzie spotkaliśmy Lindę z Szamotuł. On zdaje się po wojnie był taksówkarzem w Szamotułach. Linda miał jakiś stary autobus, więc zajechaliśmy do Warszawy, a z Warszawy do Poznania pociągiem przez Wrocław, gdyż mosty były zerwane koło Kutna i Koła.

Legitymacja wojskowa wydana w Wielkiej Brytanii, 1940 r.

W lutym 1940 r. z kilku kolegami postanowiliśmy uciec z Polski, aby dostać się do Francji. W tej grupie byli Antoni Błażewski i jego brat Stachu. Po pewnych niepowodzeniach jakoś udało nam się dostać na Węgry, szliśmy na nartach tylko w nocy, odpoczywaliśmy w ciągu dnia pod świerkami. Po trzech dniach marszu z Sanoka dostaliśmy się na Węgrzech do miasta Ungvar (dzisiaj nazywa się Użhorod) [na obszarze Rusi Zakarpackiej, zajętej przez Węgry w 1938 r., obecnie Ukraina, blisko granicy ze ukraińsko-słowackiej], gdzie znajdował się tymczasowy polski konsulat, specjalnie dla pomocy tym, którzy uciekali z Polski. Tutaj wyrobili nam paszporty i wysłali nas do Budapesztu.

Po kilku dniach odpoczynku wyruszyliśmy międzynarodowym pociągiem z Budapesztu, przez Jugosławię (Zagrzeb i Lubljanę), Włochy (Triest, Wenecję, Weronę, Mediolan i Turyn; Włochy nie były jeszcze oficjalnie w stanie wojny), do Francji – Lyonu.

Na początku kwietnia 1940 r. znalazłem się w mieście Niort w zachodniej Francji blisko La Rochelle, gdzie organizowały się nowe polskie jednostki wojskowe i zapoznawano się z uzbrojeniem francuskim. Niedługo to trwało, gdyż w maju Hitler zaatakował Francję i wszystko rozbite zostało w drzazgi. W czerwcu podczas bombardowania załadowałem się na angielski okręt w La Rochelle i po 3 dniach znalazłem się w Anglii w Rymonth.

Po kilku dniach zawieźli nas do Szkocji, tam z obozu do obozu – ostatecznie znalazłem się z Dundee na wschodnim wybrzeżu Szkocji, gdzie wreszcie zostaliśmy zreorganizowani i uzbrojeni. Tutaj nic się szczególnie nie działo. Trochę bombardowania, czekaliśmy na wybrzeżu z działami na [niemiecką] inwazję.

Zaświadczenie o badaniu lekarskim, 1942 r.

W 1941 r., kiedy Hitler zaatakował bolszewików, generał Sikorski i Stalin zawarli umowę na zwolnienie Polaków, których bolszewicy trzymali w różnych łagrach, aby utworzyć polskie wojsko mające walczyć po stronie bolszewików.

1 stycznia 1942 r. zostałem wysłany z Glasgow w Szkocji do Murmańska w Rosji, aby pomóc w organizacji tego polskiego wojska w Rosji. Było nas około 12 młodziaków. Myślałem, że zginę, bo bardzo dużo okrętów było torpedowanych przez Niemców. Płynęliśmy w wielkim konwoju około 40 okrętów pod osłoną angielskiej marynarki wojennej na zachód od Islandii i później na północ od tej wyspy i dalej na wschód wzdłuż wybrzeża Grenlandii do Murmańska. Zimą to Morze Arktyczne jest bardzo niespokojne, no i temperatura około -40 stopni. Około 8 okrętów zostało zatopionych przez okręty podwodne, ale po 6 tygodniach wpłynęliśmy do Murmańska w jednym kawałku.

Polskie Siły Zbrojne w ZSRR, 1942 r. Zdjęcie domena publiczna

To polskie wojsko tworzyło się na wschód od Morza Kaspijskiego, więc czekała nas podróż przez całą Rosję, od Murmańska aż do Krasnowodzka, do małej wioski Kermine. Trwała około 6 tygodni, gdyż linie kolejowe były zajęte przez transporty wojskowe na front i wywożące całe fabryki na wschód – za Ural. Jechaliśmy do Moskwy przez Wołogdę na linii z Archangielska, gdyż Leningrad [dziś Petersburg] był oblężony. Z Moskwy przez Kujbyszew do Taszkientu, Samarkandy, Buchary i do tej wioski Kermine.

Tutaj spędziliśmy strasznych kilka miesięcy. Ludzie, którzy tu przybywali, byli bardzo wynędzniali, z rozmaitymi chorobami, niezdolni do niczego, brakowało żywności, lekarstw nie było w ogóle. Bardzo dużo ludzi umarło.

Jak sprawa Katynia wyszła na jaw [por. komentarz wyżej], generał Sikorski zerwał umowę ze Stalinem i postanowił, że przejdziemy na Środkowy Wschód, do Persji i Iraku, aby uratować to, co zostało. Po 4 miesiącach załadowaliśmy się w Krasnowodzku na okręt i przepłynęliśmy do Persji. Stamtąd transportami motorowymi – przez Hamadan – do Iraku, do obozu w Kirkuk. Pod dowództwem angielskim, przy dobrym wyżywieniu i lekarskiej pomocy, umundurowani, zaczęliśmy wszyscy wyglądać jak żołnierze.

Po miesiącu pojechałem pociągiem z Kirkuk przez Bagdad do Basry, gdzie znajdowała się wielka składnica motorowa. Przydzielono nam dużo ciężarówek i z powrotem – już drogą – pojechaliśmy do obozu w Kirkuk. Mieliśmy tam dużo szkoleń w prowadzeniu pojazdów motorowych, bo całe wojsko było zmotoryzowane, a my – Polacy – nie byliśmy motorowo wykształceni.

Prawo jazdy wojskowe, 1943 r.

W połowie 1943 r. przesunięto nas do Palestyny, w okolice Gazy i Berszeby. Tu znowu czekało nas dużo ćwiczeń i manewrów, już jako 2 Korpus Polski. Ja byłem w 5 Pułku Artylerii, w 5 Dywizji Kresowej. Z Palestyny pod koniec 1943 r. dotarliśmy przez pustynię Synaj do Egiptu, gdzie stacjonowaliśmy koło El Kantara. Tutaj otrzymaliśmy nowe wyposażenie w sprzęt wojenny i byliśmy gotowi pójść na front.

Na początku 1944 r., załadowani na okręty w Port Saidzie, popłynęliśmy do Włoch do Taranto [Tarentu]. W marcu przeszliśmy chrzest ogniowy na stosunkowo spokojnym odcinku frontu koło Foggii. Pod koniec kwietnia cały Korpus Polski został przesunięty na odcinek frontu pod Monte Cassino.

11 maja dokładnie o godzinie 11 wieczorem około 2 000 dział otworzyło ogień, no i piekło się zaczęło. Ostatecznie po kilku dniach zdobyliśmy Monte Cassino, ale po bardzo wielkich stratach.

Po [bitwie o] Monte Cassino polskie wojska zostały przesunięte na wybrzeże Adriatyku koło Termoli. Cały nasz udział w kampanii włoskiej koncentrował się wzdłuż tego wybrzeża: przez Pescarę, Ascoli Piceno, Ankonę, Pesaro, wkoło San Marino (neutralnego państwa), Rimini, Forli, aż do Bolonii, gdzie w końcu kwietnia 1945 r. zawarto zawieszenie broni.

Zostałem wówczas przeniesiony na południe Włoch do Gallipoli (południowy wschód od Tatanto [Tarentu]) do Centrum Wyszkolenia Wojsk Pancernych jako instruktor artylerii samobieżnej – to takie działo zamontowane na podwoziach czołgowych. Część żołnierzy zdecydowała się wrócić do Polski, reszta została we Włoszech na okupacji [w składzie sił okupacyjnych].

Stanisław Mańczak w okresie walki w 2 Korpusie Polskim

W połowie sierpnia 1947 r. załadowaliśmy się na okręty w Neapolu i po paru dniach wpłynęliśmy do Glasgow. Potem przewieziono nas do miasta Leek koło Stoke-on-Trent. Tutaj zostałem zdemobilizowany i zacząłem życie cywilne, wpierw w Macclesfield, a później w Stoke-on-Trent w fabryce ceramicznej jako buchalter aż do emerytury.

Można by o tym okresie wojennym pisać książki (…). Najważniejsze, że człowiek wyszedł z tego wszystkiego w jednym kawałku.

Spotkałem paru szamotulaków w czasie tego okresu, ale o tym może coś napiszę później, gdyż pisanie tego listu bardzo mnie wymęczyło umysłowo. Z przerwami pisałem ten list przez 3 dni.

Właśnie otrzymałem telefon od córki Antoniego Błażewskiego, że on zmarł. Byliśmy z tego samego rocznika 1918.

Jak się wojna zaczęła, byłem plutonowym podchorążym artylerii i skończyłem tę wojnę jako kapitan artylerii. Odznaczeń się trochę uzbierało, nie wiem, ile to warte, gdyż uważam, że dawali to z rozdzielnika. Mam 10 rozmaitych odznaczeń. Otrzymałem Krzyż Walecznych, Krzyż Zasługi z Mieczami, Krzyż Monte Cassino i rozmaite inne medale polskie i także angielskie. (…)

Mam nadzieję, że czytanie tego listu nie sprawi Wam dużo trudności. Jakoś po tylu latach nieużywania polskiego języka człowiekowi brakuje wielu słów, no i ortografia jest niepewna.

Może powiadomicie kolegów Błażewskiego o jego śmierci. Mam na myśli Jana Hoffmanna, Mariana Żuromskiego, może jest kilku innych, którzy jeszcze żyją. On był kapitanem obserwatorem w bombowcach.

Spodziewam się, że trzymacie się w zdrowiu i że życie jest teraz łatwiejsze bez tej komuny.

Pozdrowienia i uściski dla wszystkich

Wujek Stachu

***

O innym szamotulaninie – żołnierzu 2 Korpusu Polskiego można przeczytać w artykule

Szamotuły, 18.03.2022