Widok na warszawską Starówkę od strony Wisły, 1940 r. Z lewej spalony w 1939 r. Zamek Królewski, z prawej dom PKO, w którym mieszkaliśmy. Nasze okna i wejście było od ul. Brzozowej.

Powstanie Warszawskie to osobny, szczególnie dramatyczny fragment moich wojennych przeżyć. Kiedy później, po latach, czytałam książki, oglądałam filmy (bardzo niechętnie!), słuchałam wypowiedzi maturzystów (przez 40 lat jako polonistka w szamotulskim liceum, wielokrotnie przewodnicząca jednej z komisji maturalnych) zdających egzamin z historii, na temat Powstania Warszawskiego, wszystko to wydawało mi się obce, dalekie od moich osobistych wspomnień. Jedyną książką, która w autentyczny sposób mną wstrząsnęła, był Pamiętnik z Powstania Warszawskiego Mirona Białoszewskiego. To było „moje” wspomnienie powstania. Ale też nie mówi się tam o politycznych uwarunkowaniach, o bohaterstwie. Autor z pozycji 22-letniego cywila opisuje swoje przeżycia, jest to jednak spojrzenie dziecka, które znalazło się w absurdalnym, przerażającym świecie. Tak właśnie ja – jedenastoletnie dziecko – widziałam ten tragiczny sierpień. Do dziś bardziej przemawiają do mnie argumenty tych, którzy twierdzą, że powstanie było desperackim zrywem, który pozostawił po sobie trupy i gruzy. Taka postawa oburzała moją Mamę, która z zapartym tchem i ogromnym wzruszeniem oglądała wszystkie dokumentalne filmy poświęcone powstaniu. Brało się to chyba z tego, że ona przeżyła powstanie, mając 36 lat.

Nasz dom – widok od ul. Bugaj. Pierwsze uszkodzenie domu nastąpiło podczas bombardowania we wrześniu 1939 r.

Pamiętam wczesne popołudnie 1 sierpnia 1944 roku, kiedy to Mama wcześniej zwolniła się z pracy, gdyż w mieście mówiono, że lada moment coś się może zacząć dziać. Gdyby nie ten pośpiech, pewnie podzieliłaby los mieszkającej z nami pani Stefy Jońcówny, która nie zdołała już przedrzeć się ze Śródmieścia na Starówkę i z którą spotkaliśmy się dopiero po wojnie w Szamotułach. Nasz dom PKO, ul. Brzozowa 2/4, opanowany przez powstańców i zamykający wejście na Stary Rynek od ul Celnej, od razu stał się celem ataków Niemców, którzy starali się do niego wedrzeć od strony Powiśla. Dnie i noce spędzaliśmy w piwnicy, a przez okienko znajdujące się przy schodkach prowadzących od Powiśla do ul. Celnej stale dobiegały strzały i krzyki Niemców. W pierwszych godzinach powstania w korytarzu piwnicy siedziało kilku młodych powstańców, czekających na broń, którą mieli dla nich zdobyć koledzy podczas walki z Niemcami! W nocy Mama, Babcia, Ciocia wchodziły do mieszkania, żeby znieść co cenniejsze rzeczy. Po kilku dniach powstańcy nam, cywilom, kazali opuścić dom.

Zaraz po powstaniu. Dolna część gmachu (od ul. Bugaj) stanowiła w tym czasie już tylko gruzowisko

Ostatniego wieczoru naszego pobytu na ul. Długiej wychyliłam się przez okno i zobaczyłam na placyku sąsiadującym z podwórzem ustawionych w dwuszereg młodziutkich powstańców. Późnym wieczorem nasz dom zaczął się palić i musieliśmy z niego uciekać. Przebiegaliśmy przez wspomniany przed chwilą placyk, było ciemno, a pod nogami wyczuliśmy coś miękkiego. W pewnej chwili okazało się, że stąpamy po zwłokach żołnierzy, których Niemcy zabili podczas zbiórki, rzucając na placyk granaty. Całą noc błądziliśmy wśród płonących ruin, szukając jakiegoś schronienia. Na barykadach – gdzieniegdzie – siedzieli jeszcze młodzi żołnierze – raczej dzieci – z karabinami. Większość powstańców przeszła już kanałami do Śródmieścia.

Powstanie na Starówce dogorywało. W ostatnich dniach sierpnia Niemcy już mniej bombardowali (zresztą nie bardzo było co), a więcej podpalali – często dotyczyło to gruzowisk, pod którymi chowali się ludzie, zakładając, że zbombardowanych domów samoloty nie będą powtórnie bombardować.

Po długiej wędrówce przez gruzy, barykady, na których leżało dużo trupów, rano dołączyliśmy do ogromnego pochodu ludzi, na którego czele niesiono jakąś białą płachtę. Przeszliśmy przez Nowe Miasto i otoczyli nas Niemcy. Pamiętam ich głośne rozmowy, śmiechy (do dziś alergicznie reaguję na niezwykle głośnych turystów niemieckich, choć wiem, że to nie ma sensu). Jeden z Niemców trzymał na ramieniu małpkę uwiązaną na łańcuszku i ogromnie zadowolony z siebie częstował polskie dzieci cukierkami. Mama zabroniła mi się do niego zbliżać, ale ja i bez jej uwag nie miałam na te cukierki najmniejszej ochoty.

Niemcy zapędzili nas najpierw na Cytadelę, a potem gnali wśród ruin i pożarów przez całą Warszawę. Wzdłuż trasy stali niemieccy żołnierze z karabinami wycelowanymi w nas, niektórzy trzymali na smyczy wielkie psy. Mama trzymała nas kurczowo za ręce, Krzysia chwilami niosła. Babcia i Ciocia dźwigały jakieś tobołki. Wszyscy byliśmy obdarci, brudni, zawszawieni.

Nigdy nie zapomnę chwili, gdy zbliżaliśmy się do kościółka na Woli. Przed nami szła nasza sąsiadka z ul. Brzozowej – pani Stamirska z córką Krysią (towarzyszką moich podwórkowych zabaw) i nieco starszym od niej synem Adamem, upośledzonym umysłowo, co z daleka rzucało się w oczy. Adaś cierpiał chyba na zespół Downa. Matka i siostra szły po bokach, osłaniając chłopca przed wzrokiem Niemców. Niestety, w pewnym momencie jakiś żołnierz zauważył go, wpadł pomiędzy nas, wyrwał matce Adasia, wyciągnął go z szeregu i zastrzelił. Zrobiło się zamieszanie, pani Stamirska krzyczała, nie chciała dalej iść. Wtedy dopadł do niej inny Niemiec, pchnął kolbą karabinu i pochód ruszył dalej. Doprowadzono nas do jakiegoś dworca i bydlęcymi wagonami zawieziono do Pruszkowa. Pamiętam ogromne hale i koczujące na betonie tłumy ludzi.

Tak upłynął najbardziej dramatyczny miesiąc w moim życiu. Taki właśnie obraz powstania pozostał w mojej pamięci – obraz widziany oczami dziecka, z perspektywy piwnic i gruzowisk. Kiedy od czasu do czasu bywam w Warszawie, wędruję szlakiem moich wspomnień. W czasach, kiedy uczyłam w szamotulskim liceum, znalazłam się na Starym Rynku z grupą koleżanek z pracy. Wszystkie weszły na lody do Hortexu. Tylko ja zostałam na zewnątrz, nie byłam w stanie tam wejść, bo lokal mieścił się w kamieniczce, w której spędziłam najwięcej powstańczych dni i w której nas zbombardowano.

Po kilku dniach w Pruszkowie przeprowadzono wśród nas selekcję: mężczyzn i młode kobiety bez dzieci wysyłano na roboty do Niemiec. Nas: Mamy, Babci Jadzi, Cioci Zosi, Brata Krzysia i mnie na szczęście nie rozdzielono. Znaleźliśmy się w bydlęcych wagonach, które zostały zaplombowane i ruszyliśmy w nieznane. Siedzieliśmy stłoczeni pod ścianami wagonu, a na środku królowała na wielkim tobole brudna kobieta – po niej i po jej dobytku spacerowały masy robactwa, właśnie dzięki niemu miała wokół siebie dużo wolnej przestrzeni. Wagony otworzono na jakiejś małej stacyjce w okolicach Tomaszowa, kazano nam wyjść i przesiąść się na furmanki chłopów, którzy na nas czekali.

Nasza rodzina została ulokowana w jednym z gospodarstw w Zakrzowie. Nasz adres brzmiał: Zakrzów, Post Białaczów, Districkt Radom. Bardzo życzliwie przyjęła nas młoda kobieta, której męża Niemcy wywieźli na roboty. Spaliśmy na słomie w jednym pokoju. Rzeczy mieliśmy zniszczone. Pamiętam, że chodziłam po wsi w jakiejś pasiastej zapasce gospodyni i bardzo się w niej dobrze czułam. Gospodyni zabierała mnie w pole i pozwalała wykopywać ziemniaki. W nocy często budziło nas pukanie do okien: to partyzanci, których pełno było w okolicznych lasach, składali wizytę naszej gospodyni.

W Zakrzowie toczyliśmy nieustanną walkę z wszami: Mama, Babcia i Ciocia gorącym żelazkiem „z duszą” prasowały nasze rzeczy, szczególną uwagę zwracając na wszelkie zaszewki. Stale myliśmy głowy. Mama wyprowadzała do lasu mnie i brata, wyczesywała nam wszy gęstym grzebieniem i ściągała nam z włosów gnidy. Poza tymi – mało apetycznymi – wspomnieniami z Zakrzowa zostały mi w pamięci bardzo przyjemne doznania smakowe. Pamiętam wspaniały, gorący chleb, który kupowaliśmy w Białaczowie. Skibki obkładało się jeżynami i grubo posypywało cukrem. Chyba niczego lepszego już później w życiu nie jadłam. Zakrzowskie jeżyny przypominają mi się do dziś – kiedy znajdę gdzieś w lesie te owoce lub zobaczę w sklepie, zawsze sobie myślę: „Gdzie im tam do tych z Zakrzowa!”

W czasie pobytu w Zakrzowie Mama skontaktowała się ze swoją kuzynką Bożeną Rucińską, która wywieziona z Obornik wraz z mężem, synem, matką i wujem, znalazła schronienie w Krakowie. Jak się okazało, Rucińscy szukali nas przez RGO i ogłoszenia w gazetach. Kiedy do nich napisaliśmy, natychmiast zaprosili nas do siebie.

W Krakowie wujostwo Rucińscy otoczyli nas serdeczną opieką, ubrali, znaleźli umeblowane mieszkania: najpierw przy ul. Starowiślnej 64, później przy ul. Brodowicza 34. Dzięki nim Mama znalazła pracę w małej fabryczce pasty do butów i proszków do farbowania rzeczy. W Krakowie na przełomie 1944 i 1945 roku było w miarę spokojnie. Pamiętam tylko jedno wydarzenie z okresu, gdy mieszkaliśmy przy ul. Starowiślnej. Nagle wieczorem Niemcy zaczęli „przeczesywać” okoliczne domy, wpadli i do nas. Wspólny korytarz mieliśmy z jakąś panią i jej dorosłymi córkami. Widziałam, jak Niemcy otworzyli drzwi do ich kuchni – na środku stała beczka z kapustą, a w niej stał jakiś nieznany mężczyzna i gołymi nogami ubijał tę kapustę. Niemcy wycofali się. Może to właśnie tego mężczyzny Niemcy szukali, a on ich sprytnie wyprowadził w pole?

Najdramatyczniejszy dla nas (bo mało nie zakończył się tragicznie) był dzień wkroczenia Rosjan do Krakowa. Mama z sąsiadką wybrała się z ul. Brodowicza gdzieś w okolice cmentarza Rakowickiego po chleb i właśnie tam spadła bomba, która o mało Mamy nie zabiła. Kilka odłamków poraniło jej nogi, jeden przebił rondo kapelusika. Mama z trudem dotarła do domu, dostała wysokiej gorączki, a po kilku tygodniach w szpitalu wyjęli jej te odłamki. Pamiętam dzień 9 maja 1945 roku. Szłam wtedy z Ciocią Zosią krakowskimi Plantami, gdy odezwały się syreny zwiastujące zakończenie wojny.

Mój obraz powstania zdecydowanie różni się od obrazu zachowanego w pamięci i sercach przeważającej większości powstańców. Ci ostatni i w trakcie walki, i po jej zakończeniu w powstańczym zrywie widzieli sens. W przekonaniu o ważności powstania utwierdzały ich także represje, jakie ich spotykały, najpierw ze strony Niemców, potem – władz PRL-u. Szczególne uhonorowani zostali powstańcy po zmianie ustroju, wtedy też oficjalnie docenione zostało powstanie. Sytuacja siedzących w piwnicach cywilów była zupełnie inna. Dominującym uczuciem było przerażenie, poczucie chaosu. Przez całe lata uwagę koncentrowano na bohaterstwie powstańców, cywilom – którzy stali się ofiarami powstania – niemal nie poświęcano uwagi. Stosunkowo mało miejsca zajmują w Muzeum Powstania Warszawskiego. O upamiętnieniu wszystkich mieszkańców stolicy pomyślano dopiero w 66. rocznicę upadku powstania, kiedy to przy Muzeum odsłonięto Pomnik Poległych, Zamordowanych oraz Wypędzonych Mieszkańców Warszawy. Warto przytoczyć tu słowa wypowiedziane podczas odsłonięcia monumentu przez prezesa Związku Powstańców Warszawskich gen. Zbigniewa Ścibora-Rylskiego: „My, powstańcy warszawscy, żołnierze, którzy walczyliśmy, zupełnie inaczej przeżywaliśmy powstanie niż ludność cywilna. Tragedia ludności cywilnej była straszna. Wszyscy pamiętamy, jak już pod koniec powstania niektórzy psychicznie nie wytrzymywali. Ludność cywilna była w piwnicach, w strasznych warunkach, z dziećmi (…), także ludzie starsi, oni wszyscy pomagali nam. (…) Myślę, że my żołnierze walczącej stolicy, powinniśmy złożyć najwyższy hołd i ja – osobiście bym powiedział – przeprosić ludność cywilną, że poniosła tak straszne upokorzenia, tak straszne cierpienia”. Za te przeprosiny spotkała Ścibora-Rylskiego krytyka.

W powstaniu poległo lub zostało zamordowanych przez Niemców 18 000 powstańców i aż 150-180 000 cywilów, z rodzinnych domów wypędzono około 550 000 warszawiaków. Dzieci powstania warszawskiego, którym przez tygodnie w każdej chwili groziła śmierć, straciły dobytek, często najbliższych, zostały wysiedlone i przeszły przez obóz w Pruszkowie, nie doczekały się uprawnień kombatanckich. Nas – dzieci powstania warszawskiego – było chyba za dużo…

Ewa Budzyńska-Krygier

Fragmenty książki 6 lat dzieciństwa, 6 lat wojny (Ewa Krygier, Agnieszka Krygier-Łączkowska i Halszka Łączkowska), Poznań 2012.

Wspomnienia Ewy Budzyńskiej-Krygier z wojennej edukacji  http://regionszamotulski.pl/domowa-edukacja-w-czasie-wojny/

Szamotuły, 03.08.2018

Lata 1951-1955 to okres moich studiów na filologii polskiej Uniwersytetu Poznańskiego. Ówcześni studenci mieli za sobą różne, często tragiczne przeżycia. Jedni zdążyli zdobyć świadectwa maturalne w miarę normalny sposób (najpierw nauka w domu czy na tajnych kursach, potem szkoła: jedna klasa zaliczana przez rok lub tzw. klasy przyśpieszone, czyli dwie klasy w jednym roku), inni przychodzili na „rok zerowy” na wyższej uczelni, zaliczali wówczas w roku kilka klas i zdawali maturę.

Studenci przybywający z odległych miejscowości znajdowali schronienie w domu akademickim Hanka Sawicka przy ówczesnej al. Stalingradzkiej: pokoje kilkuosobowe, z piętrowymi łóżkami, jedna łazienka na piętrze, osobne schody do części żeńskiej i męskiej! Dużo osób codziennie dojeżdżało, niewielu stać było na wynajęcie stancji.

Zajęcia na moim wydziale odbywały się w różnych budynkach, w rozmaitych godzinach, od poniedziałku do soboty włącznie. Ja przeważnie wyjeżdżałam z Szamotuł około 6.30, czasem wracałam dopiero o 23.30. Pamiętam, że przez kilka tygodni rano, gdy stałam na korytarzu w zatłoczonym wagonie, robiło mi się słabo. Poszłam do lekarza akademickiego, ten nawet mnie nie zbadał, tylko oświadczył, że nie może mi zagwarantować miejsca siedzącego. Żeby oszczędzić, na cały dzień zabierałam z domu kanapki, czasem wpadaliśmy do baru mlecznego przy ul. Matejki na jakąś cienką mleczną zupkę. Wymyśliliśmy wtedy hasło reklamowe: Mleko to zdrowie, które zawdzięczasz krowie.

Napis w przedziale kolejowym głosił: Nie pluć. Nie zanieczyszczać wagonu. Z lewej kolega z Szamotuł Henryk Fabiś.

Z powodu wielogodzinnych nieraz przerw w zajęciach dużo czasu spędzałam w bibliotekach, najpierw głównie czytałam niezwykle liczne lektury, w ostatnich latach zbierałam materiały do pracy magisterskiej z językoznawstwa. Ogromnym wzięciem cieszyły się notatki robione na zajęciach przez pilniejszych studentów. Było to często jedyne źródło wiedzy, brakowało opracowań i literatury przedmiotu. Studiujący dwa lata niżej (dwukrotnie odrzucony ze względu na „złe pochodzenie”) mój przyszły mąż często te notatki pożyczał ode mnie, przepisywała mu siostra jego matki. Lubił wytykać mi ewentualne pomyłki i błędy, a ja wtedy miałam ochotę zrobić mu jakąś krzywdę!

Kiedy rozpoczynałam studia w 1951 roku, szkoły wszystkich szczebli zaczęły podlegać szczególnie ostrej indoktrynacji. I znów miałam szczęście, gdyż na Uniwersytecie Poznańskim zmiany następowały stosunkowo powoli. Chodziłam na wykłady i ćwiczenia prowadzone przez wybitnych profesorów literaturoznawców i językoznawców, np. Romana Pollaka, Zygmunta Szweykowskiego, Władysława Kuraszkiewicza czy Stanisława Urbańczyka, filozofa Tadeusza Szczurkiewicza. U nich zdawałam egzaminy.

Egzaminy w tamtych czasach wyglądały zupełnie inaczej niż dziś. Nigdy nie rozwiązywałam żadnych bardziej czy mniej otwartych testów. Profesorowie egzaminowali nas głównie ustnie ‒ na uczelni lub czasem we własnych domach. Jeden taki egzamin z pozytywizmu zdawałam u profesora Zygmunta Szweykowskiego, zapamiętałam śpiewające w pokoju kanarki. Mój mąż pytany był przez jedną z egzaminatorek w jej mieszkaniu, ta leżała w łóżku chora i od czasu do czasu prosiła czekających studentów o zamieszanie zupy w kuchni. Profesor Roman Pollak zapraszał do swojego gabinetu na uczelni po kilka osób według alfabetu. Po odpowiedzi jednej osoby prosił następnych o uzupełnienia. Zdająca ze mną koleżanka obraziła się na nas, a szczególnie na mnie, bo byłam kolejna w alfabecie, że się w ogóle odzywamy. Po egzaminie powiedziała mi, że jestem dość mądra, chociaż na taką nie wyglądam! Egzamin z języka francuskiego u mgr. Gniadka polegał na rozmowie na temat wskazanej przez niego powieści francuskiej. Każdy czytał najpierw polskie tłumaczenie, a potem tekst oryginalny. Przez cały egzamin nie można było odezwać się po polsku: od „bon jour”, po „au revoir”. Pisemne prace zaliczeniowe, w gruncie rzeczy takie trochę mądrzejsze wypracowania domowe, poprawiali na ogół asystenci.

Tak w latach moich dojazdów na studia wyglądał dworzec Poznań Główny

Opiekunką mojej grupy była młodziutka mgr Monika Gruchmanowa, poświęcała nam wiele czasu, organizowała wypady do kina, spotykała się z nami w domach studentów-poznaniaków. Była bardzo pogodna i życzliwa. Pomogła nam zintegrować się, co było o tyle trudne, że byliśmy dość mocno zróżnicowani wiekowo (od rocznika 1928 do 1934), ciągnęły się za nami różne wojenne przeżycia, byli wśród nas Wielkopolanie i przybysze z dawnych wschodnich terenów Polski. Później z ogromną satysfakcją śledziłam piękną karierę naukową prof. dr hab. Moniki Gruchmanowej.

Na moim roku prowadził też zajęcia z języka starocerkiewnego Zygmunt Zagórski, który ‒ gdy byłam na pierwszym roku ‒ obronił pracę magisterską. Bardzo się go baliśmy. Początkowo byłam przerażona, bo moi koledzy z łatwością czytali pisane cyrylicą teksty. Wynikało to z tego, że ogromna większość uczyła się w szkole średniej języka rosyjskiego, a w szamotulskim liceum były jeszcze klasy łacińsko-francuskie. Musiałam więc uczyć się wszystkiego od początku. Byłam tak przejęta egzaminem, że kiedy wracałam do domu, w Baborówku zorientowałam się, że w myślach powtarzam deklinacje i koniugacje. Gdy po wielu latach spotkałam pana prof. dra hab. Zygmunta Zagórskiego, był już starszym, szarmanckim panem i zupełnie nie przypominał tamtego zadziornego, groźnego młodzieńca.

Z kolegami z mojej grupy: Adamowiczem, Terką Kaczmarek i Januszem Kiełbasiewiczem.

Na studiach zetknęłam się też z przedmiotami, które wspominam bardzo źle, były to przede wszystkim marksizm-leninizm i literatura radziecka. Pani docent, specjalistka od literatury radzieckiej, prowadziła swoje zajęcia wieczorem, studenci nieraz wykręcali bezpieczniki, wtedy ona zapalała świeczkę i monotonnym głosem przytaczała jakieś „mądrości” z radzieckich opracowań. Najgorsze jednak było to, że do egzaminu trzeba było przeczytać kilkadziesiąt „cegieł”, czasem kilkutomowych. Ponieważ byłam fatalistką i zakładałam, że jeżeli trzeba znać treść 100 książek, a ja przeczytałam 99, to na pewno będę pytana o tę setną, jako jedna z nielicznych na roku, na wszelki wypadek, przeczytałam wszystkie. Bardziej zaradna była grupa kolegów, którzy powołali do życia „Klub dziadka Szczupaka” (od nazwiska bohatera Zaoranego ugoru Szołochowa), podzielili między siebie lektury, zbierali się w jednej z sal Collegium Philosophicum przy ul. Matejki, zamykali na klucz i opowiadali sobie ich treść.

Egzamin zdawałam razem z kilkoma „szczupakowcami”. Odpowiadali z szalonym ideologicznym zaangażowaniem, pani docent była zachwycona i nawet nie zauważała (albo nie chciała zauważyć), jak liczne błędy rzeczowe popełniali, trudno przecież zapamiętać szczegóły tekstów, które zna się z opowiadania. Wszystkim „miłośnikom” literatury radzieckiej wystawiła oceny bardzo dobre. Zawahała się dopiero przy mnie. Stwierdziła, że doskonale znam teksty, ale „mówię tak, jakby mi się nie podobały”. Ostatecznie jednak też dostałam piątkę. Na przykładzie pani docent przekonałam się ( nie pierwszy i nie ostatni raz), że nic nie jest czarno-białe. W późniejszych latach dawna wykładowczyni literatury radzieckiej mocno i szczerze zaangażowała się w działalność tworzącej się na uczelni „Solidarności”.

Gdy byłam na pierwszym roku, pojawił się w gronie wykładowców młody doktor, którego z powodu wyjątkowej chudości nazwaliśmy „św. Aleksym”. Myśleliśmy, że to ktoś przysłany z zewnątrz przez partię. Profesor Pollak na zajęciach, jak to miał we zwyczaju, spytał, co ciekawego przeczytał jeden ze studentów, a ten wymienił publikację „św. Aleksego”. Wtedy Pollak z lekką ironią stwierdził, że mógł przeczytać coś ciekawszego. Może tekst napisany był w duchu socjalistycznym, może to osoba autora budziła jakieś podejrzenia? Jak się jednak okazało, młody naukowiec stał się później wybitnym literaturoznawcą.

Na moim roku studiowało wielu ciekawych ludzi, którzy potem odcisnęli piętno na polskiej literaturze i kulturze, na przykład wybitni literaturoznawcy Janina Abramowska i Edward Pieścikowski, dziennikarze telewizyjni i prasowi, twórcy teatralni, na przykład Kazimierz Młynarz, Ryszard Podlewski i Ewa Najwer.

Tak w tamtych latach wyglądały budynki uniwersyteckie przy pl. Mickiewicza

Ciekawe były zebrania, w których uczestniczyli studenci naszego roku. Przy stole prezydialnym siedział aktyw ZMP ‒ Związku Młodzieży Polskiej. Na jednym z takich spotkań odbywał się „sąd” nad studentem, który miał ciotkę w Anglii i z nią korespondował. Padały oskarżenia o „zdradę narodową”, on się bronił, że to po prostu jego bliska krewna. Chyba skończyło się na naganie i jego obietnicy, że zakończy tę „podejrzaną korespondencję”.

Pamiętam też inne, tym razem zabawne, spotkanie mojego rocznika. Z oskarżeniem pod adresem kolegi Weroniczaka wystąpił jego współlokator kolega Czarnecki. Zaczął od poruszającego obrazu poetyckiego: „Koledzy, nie chciałbym być traktowany jak warchlak, który ryje w kartoflisku cudzych uczuć, ale… ” i zaczął wyliczać podboje Weroniczaka, który łamie serca nieprzeliczonym rzeszom naiwnych dziewcząt. Oskarżony siedział ze spuszczoną głową, a uczestnicy zebrania w głos się śmiali. Potem okazało się, że obaj zaaranżowali tę scenkę, bo oskarżony chciał zdobyć jeszcze większe zainteresowanie wśród kobiet.

Wryła mi się też w pamięć scena w auli Collegium Minus: zwołano nas, by uczcić pamięć zmarłego poprzedniego dnia Stalina. Wszyscy stoją poważni, spoglądam w lewo i widzę zalaną łzami twarz kolegi, którego nie podejrzewałam (choćby z racji jego pochodzenia) o miłość do Stalina. Ludzkie reakcje są nieprzewidywalne.

W czasie wakacji pracowałam zawsze przez miesiąc na koloniach jako wychowawczyni. W Annogórze koło Obrzycka opiekowałam się grupą około dziesięciu dziewczynek. Codziennie rano musiałam zapleść dwadzieścia warkoczy, bo moje podopieczne uważały, że robię to najlepiej. Gdy była burza, wszystkie chciały zmieścić się na moich kolanach, a w czasie wędrówek po lesie trzymać mnie chociaż za jeden palec. Na koloniach w Ślesinie opiekowałam się grupą starszych dziewcząt, z którymi dużo grałam w siatkówkę. Zarobione pieniądze przeznaczałam na zakup butów. Zimowe obuwie robiło się wtedy na zamówienie, ja często korzystałam z usług szamotulskiego szewca Grygiera, jego buty były wygodne, miękkie i ciepłe. Jego syn jest teściem Łukasza Fabiańskiego, chluby szamotulskiej szkółki piłkarskiej.

I tak w naturalny sposób przechodzę do mojej sportowej pasji, w tym wypadku siatkówki. W czasie studiów grywałam w szamotulskiej drużynie „Ogniwo”, trenowanej przez Burdajewicza. Spotykałyśmy się głównie w niedziele, bo w ciągu tygodnia nie wszystkie miały czas. W jednym roku wystąpiłyśmy w mistrzostwach Polski drużyn tej federacji. Wygrałyśmy ćwierćfinał w jakiejś wsi (jeden set składał się w całości z moich serwów, nie obronionych przez zawodniczki drużyny przeciwnej), potem półfinał w Sopocie i dotarłyśmy do finału w Łodzi. Tam już poległyśmy, ale twierdzono, że z meczu na mecz gramy coraz lepiej. Grałam też w reprezentacji uniwersytetu. Kiedy podjęłam pracę w szamotulskim liceum, razem ze mną przyszło kilkoro młodych nauczycieli. Pamiętam nasze zacięte mecze z reprezentacją uczennic i uczniów oraz nauczycieli innych szkół. Często wygrywaliśmy. Marian Wawrzyniak, mój rówieśnik, był wtedy nauczycielem wf-u, uwielbianym przez siatkarki trenerem. Chętnie widział mnie na treningach, bo dziewczyny bały się moich serwów.

I tak nadszedł czerwiec 1955 roku, obroniłam pracę z językoznawstwa przed profesorami Władysławem Kuraszkiewiczem i Stanisławem Urbańczykiem. Początkowo wydawało się, że zostanę na uczelni, ale było jedno miejsce wolne i dostała je córka profesora z innego wydziału, a ja stanęłam przed komisją, która wydawała nakazy pracy. Wtedy każdy absolwent kierowany był do konkretnej szkoły. Większość jednak starała się potem znaleźć coś innego. Ja dostałam nakaz do liceum w Kłodawie, ale nigdy tej miejscowości nie zobaczyłam na oczy. Okazało się, że dyrektor Stefan Pawela nie zgłosił w kuratorium, że ma dwa wolne etaty. Dzięki temu Elwira Dobkowiczowa i ja znalazłyśmy się w szamotulskim liceum. Po prostu wróciłam, jak to się mówi, na „stare śmieci”. Moi dawni nauczyciele stali się moimi kolegami. Ale to już zupełnie inna historia. Te czasy opisują i będą opisywać moi wychowankowie i wychowanki  ‒ wielu robi to świetnie!

Ewa Budzyńska-Krygier

Szamotuły, 11.06.2018

W 1944 roku nie było czasu na przygotowania do kolejnego roku szkolnego ani nawet na myślenie o nim. Sierpień przesiedzieliśmy w piwnicach warszawskiej Starówki, większość czasu modliliśmy się, aby przeżyć. W dniu, kiedy powinno rozpocząć się moje regularne „domowe nauczanie”, znalazłam się z najbliższymi w obozie w Pruszkowie.

Potem, zawszawionych, bydlęcymi wagonami Niemcy wywożą nas w nieznane. Wyrzucają nas z pociągu w Białaczowie koło Opoczna, a stamtąd po kilku tygodniach udaje nam się dotrzeć do Krakowa, gdzie mieszka nasza dalsza rodzina. Tam wracam z ciocią Zosią do regularnej nauki. Moja mama zostaje ranna w czasie oblężenia Krakowa, najpierw leży w domu, a później w szpitalu, wyjmują jej odłamki z nóg. Ja, choć nie mam jeszcze 12 lat, podejmuję moja pierwszą pracę. Razem z ciocią próbujemy sprzedawać w sklepach farbki do tkanin i pastę do butów od właścicieli firmy, w której mama pracowała. Natomiast zupełnie samodzielnie jeżdżę do Śródmieścia. Pod wieczór zbieram w cukierniach zamówienia na ciastka, które wypieka żona adwokata z Wronek, pani Musiełowa, dawna znajoma rodziców. Rano jadę ponownie, by te ciastka na blasze roznieść do cukierni. Do dziś pamiętam jedną z ich nazw, która bardzo mi się spodobała: „To tu”. Gdybym została cukiernikiem, tak nazwałabym swoją firmę.

Wreszcie koniec wojny. Ciocia Zosia wraca do Szamotuł, do swojego mieszkania i do pracy w Szkole Podstawowej nr 2. Z panią Stefą, drugą z szamotulskich nauczycielek, już wcześniej rozdzieliło nas powstanie warszawskie. My z mamą i babcią jedziemy na Kujawy do Guźlina, dokąd na swoje gospodarstwo wrócili już wysiedleni w czasie okupacji rodzice ojca. Tam chcemy czekać na jego powrót z oflagu.

Żeby nie tracić czasu, brat idzie do 1. klasy. Niestety, w Guźlinie nie ma klasy odpowiedniej dla mnie (5?, 6?). Trochę uczy mnie mama, szczególnie zapamiętałam lekcje języka francuskiego. W listopadzie 1945 roku wraca ojciec, spotykamy się w Szamotułach, gdzie mamy zostać do czasu, kiedy znajdzie dla nas jakieś nowe miejsce do życia.

Do Warszawy wrócić nie możemy. Oficjalnie dlatego, że nic nie zostało z naszego domu. Przede wszystkim jednak dlatego, że dla ojca ten powrót mógłby być bardzo niebezpieczny. Nowa władza może uznać go za wroga czy szpiega, gdyż przed wojną pracował w ministerstwie sprawiedliwości, był sędzią sądu apelacyjnego, oficerem WP, który wojnę spędził w oflagu i szybko wrócił do kraju (większość oficerów wróciła znacznie później). Ojciec rusza do Gorzowa, na tzw. Ziemiach Odzyskanych, jak się wydaje, najłatwiej wtopić się w tłum, można też dostać w pełni wyposażone mieszkanie „po Niemcach”.

Jasełka wystawiane w świetlicy przy Młynach. Ja w roli Matki Boskiej, mój brat – jeden z pastuszków.

Na ten krótki, jak sądzimy, czas przygarnia nas ciocia Zosia, a brat i ja ruszamy do szkoły. Ja trafiam do szkoły im. Marii Konopnickiej. Jako 12-latka po raz pierwszy przekroczyłam próg prawdziwej (!) szkoły. Wchodzę do klasy i… staję przerażona. Jest akurat przerwa, jeden „chudzielec” wpycha do szafy przeznaczonej do map drugiego „chudzielca”, wpychający to mój przyszły mąż, wpychany ‒ to później dobry kolega Włodek Kania.

W listopadzie zostaję uczennicą 6. klasy, w lutym 1946 roku przechodzę do kl. 7., bo istnieją wtedy klasy tzw. „przyspieszone”. W tym też miesiącu dostajemy wiadomość o tragicznej śmierci tatusia, który zginął w czasie podróży na wyjazdowe posiedzenie sądu. Mama i babcia postanawiają, że zostajemy na stałe w Szamotułach. W szkole podstawowej im. Marii Konopnickiej pozostaję do końca roku szkolnego. Po ukończeniu klasy 7. przechodzę do gimnazjum i liceum im. ks. Piotra Skargi.

Niewiele pamiętam z tych kilku miesięcy spędzonych w szkole przy ul. Kapłańskiej. Wpływ na to mogła mieć osobista tragedia, jaką wówczas przeżyłam. Ojciec utonął w Noteci płynącej przez Drezdenko w lutym, a dopiero w kwietniu woda wyrzuciła zwłoki w odległym Trzebiczu. Jedna rzecz z tego okresu utkwiła mi szczególnie w pamięci, to poranna modlitwa. Zbieraliśmy się na klatce schodowej, w połowie której wysoko nad ziemią, w zagłębieniu muru, umieszczony był na specjalnym postumencie piękny obraz Matki Boskiej Częstochowskiej. Ten obraz w momencie usunięcia ze szkoły weźmie „na przechowanie” ciocia Zosia Janikówna i będzie nam towarzyszył przez kilkadziesiąt lat.

Pamiętam też temat pierwszego zadania, teraz już naprawdę domowego: „Opisz dalsze losy Antka, bohatera nowelki Prusa”. Razem z mamą na ławeczce w parku Sobieskiego omówiłyśmy ewentualne „ciągi dalsze”. Ja, jak na późniejszą zdeklarowaną „pozytywistkę” przystało, napisałam, że dobrzy ludzie pomogli Antkowi zdobyć wykształcenie, potem wrócił na wieś, by uczyć wiejskie dzieci, a w wolnych chwilach rzeźbił małe wiatraczki i rozdawał je maluchom! I tyle zapamiętałam z mojego kilkumiesięcznego pobytu w szkole im. Marii Konopnickiej, którą do dziś darzę wielką sympatią i uważam, że warta jest większego zainteresowania regionalistów, np. warto zająć się jedyną w swoim rodzaju, zachowaną do dziś, kroniką pisaną przed wojną i w pierwszych latach po wojnie własnoręcznie (!) wiecznym piórem przez kolejnych kierowników szkoły, albo historią obrazu Matki Boskiej, o którym wspomniałam powyżej. W tej szkole zawarłam też kilka przyjaźni, które przetrwały do dziś.

Moja klasa VIII, czyli już w Gimnazjum i Liceum. W środku nauczycielka języka francuskiego (ówczesna wychowawczyni) Pawlicka. 3. od lewej stoi mój przyszły mąż Romek, ja – 5. od lewej

W czerwcu 1946 roku zostałam uczennicą gimnazjum i liceum im. ks. Piotra Skargi. Szkoła mieściła się w budynku tuż przy Rynku, w pobliżu szpitala. Był to czas ustawicznych reform i stopniowej sowietyzacji. Istotną i często decydującą o losach ucznia sprawą było jego pochodzenie. Ja już na samym początku wojny nauczyłam się, że za dużo o sobie nie mogę mówić. We wrześniu 1939 roku uciekliśmy specjalnym pociągiem dla pracowników ministerstwa sprawiedliwości i ich rodzin przed Niemcami i znaleźliśmy się w Dubnie, gdzie zostaliśmy „uwolnieni od panów” przez Armię Czerwoną. Gdyby dowiedziano się, że jesteśmy rodziną sędziego, pewnie zaraz wywieziono by nas do Kazachstanu. Brat nie miał jeszcze roczku, a wygadana 6-latka rzeczywiście mogła być niebezpieczna! Jednak dzieci w sytuacji zagrożenia szybko dorośleją.

Szamotuły okazały się dla nas dobrym miejscem. Po prostu przyszłam do gimnazjum jako córka wdowy, która w Młynach pracowała najpierw jako kierowniczka stołówki, później księgowa, a w ramach „czynu społecznego” prowadziła świetlicę dla dzieci pracowników. Urodziłam się we Wronkach, gdzie spędziłam dwa pierwsze lata życia, więc było czymś naturalnym, że uczę się wraz z wieloma wronczanami w szamotulskim ogólniaku. Mogę tu przypomnieć postać Rysia Podlewskiego, niedawno zmarłego dziennikarza i świetnego aforystę, z którym, jak twierdziła moja mama, bawiłam się we Wronkach w piaskownicy, a spotkałam w gimnazjum szamotulskim w równoległej klasie.

Ówczesna kadra nauczycieli składała się w ogromnej większości z przyzwoitych ludzi i nikt nie szukał na mnie żadnych „kwitów”. Nawet kiedy szłam na studia, moje złe pochodzenie mi nie zaszkodziło, chociaż już wtedy niektórzy nie dostawali się na wyższe uczelnie „z winy” rodziców, np. mój mąż dwukrotnie nie został przyjęty  na studia, bo rodzice byli kupcami (zresztą raczej mało zamożnymi). Tak więc mimo że razem zdawaliśmy maturę, na studiach byłam dwa lata wyżej. Mnie ukarano w trochę inny sposób. W moim gimnazjalnym roczniku (matura ’51) byli ludzie w różnym wieku, lepiej i gorzej przygotowani, ja dzięki domowym początkom miałam bardzo dobre podstawy i nauka przychodziła mi z łatwością. Rada Pedagogiczna wytypowała mnie na studia bez egzaminu (takie były wtedy możliwości). Jak dowiedziałam się później w tajemnicy od mojej polonistki, pani Marii Brzeskwiniewicz, wybór musiał być zaakceptowany przez Zarząd Powiatowy Związku Młodzieży Polskiej. Odrzucono wtedy moją kandydaturę, gdyż stwierdzono, że jestem „ideologicznie niedojrzała”. Tak więc cała wina spadła na mnie, a nie na mojego ojca. Musiałam zdawać egzamin wstępny. Prof. Roman Pollak spojrzał na moje świadectwo, zdziwił się, że muszę zdawać, a potem, nie męcząc mnie zbytnio, zaliczył egzamin. Tak więc na swojej wyboistej drodze spotkałam wielu porządnych ludzi.

Wydaje mi się, że nauczycielem, który coś wiedział o naszej przeszłości, był profesor Stefan Pawela. Krótko po moim przyjściu do gimnazjum, gdy byliśmy sami na korytarzu, po cichu zaczął mnie pytać o okoliczności śmierci ojca i odniosłam wrażenie, że wiele o nim wie. Nigdy z kimś niebezpiecznym tą wiedzą się nie podzielił. Profesora Pawelę, nauczyciela łaciny, mojego późniejszego dyrektora wspominam bardzo serdecznie. Wręcz ojcowską opieką otaczał młodych nauczycieli, był porządnym człowiekiem, wymagającym, ale sprawiedliwym nauczycielem i szefem. Podziwiałam jego odwagę, gdy w czasach, kiedy inni dyrektorzy czy kierownicy nie chodzili do kościoła lub jeździli do innych miejscowości, gdzie nikt ich nie znał, profesor Pawela w każdą niedzielę stał przed ołtarzem Matki Boskiej z żoną i córkami. Cieszył się dużym autorytetem i władze zostawiały go w spokoju.

Moimi szkolnymi koleżankami były (nie wszystkie są na zdjęciu): Bożena Tokarzówna, Aniela Buszówna (po mężu Paszke – znana w Szamotułach dentystka), Krystyna Braniewiczówna, Teodozja Czajówna (po mężu Bąkowa, późniejsza nauczycielka w SP nr 2 i liceum), Zofia Grzegorzewska, Leokadia Bosa, Kazimiera Kabatówna, Barbara Wojtkowiakówna, Aleksandra Kosicka, Halina Mazurkiewiczówna, Danuta Maćkowiakówna, Teresa Śmigielska, Maria Szwedówna, Zofia Konieczna, Helena Przybylanka (Przybyła), Daniela Wróblewska, Aleksandra Hurnikówna, Danuta Heniczówna.

Mój pobyt w gimnazjum i liceum przypadł na okres „rewolucyjnych” zmian. Do gimnazjum przyszłam po 7. klasie i zdałam małą maturę. Rocznik po mnie zaliczył w szkole podstawowej 8 klas i przyszedł do klasy 9., a my z klasy 8. przeszliśmy do 9a, a w klasie 10. połączyliśmy się. Tak więc ci, którzy do nas dołączyli, musieli pewne rzeczy nadrabiać, a nie było to łatwe, a my pewne tematy omawialiśmy dwukrotnie, inne wcale. Nie pamiętam naszego zachowania, ale bardzo możliwe, że nie byliśmy zachwyceni faktem połączenia nas z niższą klasą. Podobno nawet czasem im dokuczaliśmy z tego powodu.

Lata 1946-1951, które spędziłam w gimnazjum i liceum szamotulskim, były okresem wdrażania „socjalistycznych” zmian w szkole. Powoli, a nawet czasem wręcz ostrożnie, zmieniała się rola religii. Ksiądz Antosz, nasz prefekt (tak się wtedy nazywało katechetów) był ważną osobą: lekcje religii odbywały się w szkole, rano odmawialiśmy w klasie (na różnych lekcjach) pacierz, chociaż pewnego poranka zauważyłam ze zdziwieniem, jak jedna z koleżanek, działaczka ZMP, stoi na baczność i nie uczestniczy w modlitwie. Mogliśmy brać udział w rekolekcjach, chociaż ówczesny dyrektor rozsyłał po klasach swoich zaufanych uczniów, żeby nas namawiali do zostania w szkole i uczestniczenia w jakichś grach i zabawach. Pamiętam taką scenkę, która rozegrała się w klasie maturalnej. Były wtedy dwie klasy: żeńska i męska, tak podzielił nas niespodziewanie z sobie tylko wiadomych powodów ówczesny dyrektor. Cała „babska” klasa oświadczyła, że idziemy na rekolekcje, a pytane przez dyrektora, dlaczego to robimy, powiedziałyśmy, że dzięki temu będziemy miały więcej czasu na przedmaturalne powtórki.

Ksiądz prefekt miał też sporo do powiedzenia na temat szkolnej dyscypliny i moralności. W czasie przerw w razie niepogody krążyliśmy parami po dwóch korytarzach pod czujnym okiem dyżurujących nauczycieli. Gdy było pogodnie, schodziliśmy na podwórze i szkolne boisko. Wtedy niezwykle czujny był ksiądz Antosz, który zarządził, że najpierw wchodzą po schodach chłopcy, a dopiero potem dziewczyny! Chodziło o to, żeby nie było zgorszenia, żeby chłopcy nie mogli zaglądać dziewczynom pod fartuszki, mimo że nikt nie słyszał wtedy o żadnych „mini”. Nauczycielkę geografii szczególnie denerwowała dojeżdżająca rowerem z Kępy Kazia Krawczykówna, która nosiła, gdy było chłodno, spodnie. Pani profesor uważała, że to ubiór nieprzyzwoity! Poza tym dziewczyny nosiły fartuszki, do których przypinało się białe kołnierzyki. Chyba żadnej dziewczynie nie przychodziło na myśl, żeby jakoś sztucznie podkreślać swoją urodę. Tępiono też wszelkie ozdoby. Na te rzeczy szczególnie uczulona była wspomniana już pani od geografii, co zresztą chłopcy niecnie wykorzystywali, za milczącą zgodą wciąganych w to dziewcząt. Czego się nie robi, by odwlec albo uniemożliwić „pytanie na środku”! Kiedy pani profesor wchodziła do klasy, podnosił palec któryś z uczniów i zgłaszał, że koleżanka Iksińska założyła dziś kolczyki, bransoletkę czy inne świecidełko. Wtedy nauczycielka oświadczała: „Za wcześnie, kwiatku, za wcześnie!”, po czym wygłaszała dłuższą pogadankę na temat skromności, która powinna cechować dorastające dziewczęta.

Obie klasy maturalne – rocznik 1951. W 1. rzędzie od lewej woźny Antoni Jakubowski i nasi nauczyciele: Henryk Nowak, Adam Braniewicz, Maria Brzeskwiniewiczowa, Felicjan Brzeskwiniewicz, Maria Dowojna, Władysław Pokorny, Romana Bezdekowa, Stefan Pawela, Wiktoria Kowalska, Gabriela Tomaszkowa.

Bardzo wysoko oceniano naszą społeczną aktywność: jeździliśmy na wsie pomagać w pracach polowych, przez rok grupa uczniów uczestniczyła w „walce z analfabetyzmem”. Chyba raz w tygodniu odwiedzaliśmy swoją podopieczną lub podopiecznego; byli to ludzie starsi lub młodzi umysłowo niepełnosprawni. Uczyliśmy ich pisać, czytać i liczyć. Podopieczna mojego późniejszego męża, starsza pani, twierdziła, że niepotrzebnie zawraca jej głowę, bo ona „na książeczce do nabożeństwa czyta, a to, że «O» raz jest literą, a raz liczbą, to czyste wariactwo!”. Ja chodziłam do młodej, sympatycznej, lekko umysłowo niedorozwiniętej osoby. Pamiętam, że miała bardzo sympatyczną mamę, która częstowała mnie ciastkiem i herbatą, do której dolewała trochę jakiegoś soku, ogromnie mi to smakowało, dopiero mama uświadomiła mnie, że to był na pewno rum. Na szczęście wszystko to trwało krótko i nie zdążyłam popaść w alkoholizm.

Samą moją naukę wspominam sympatycznie, uczyli nas głównie starsi, przedwojenni nauczyciele i starali się unikać jakiejś indoktrynacji. Na lekcjach języka polskiego omawialiśmy głównie wartościowe teksty, może poza zaangażowaną w budowę socjalizmu poezją. Tzw. „produkcyjniaki”, czyli powieści socrealistyczne, weszły do liceum szeroką falą po 1951 roku. Zetknął się z nimi mój brat, który naukę w liceum zaczął w 1951 roku, a ja na studiach polonistycznych. Polonistka, która krótko uczyła w Szamotułach, pewnie tych lektur sama nie czytała, ale odpytywała z ich znajomości. Kiedyś w klasie brata rzuciła pytanie: „Kto to jest Misza?” Odpowiedź ucznia brzmiała: „Dziewczyna z kołchozu”; nauczycielka: „Dobrze”;. Nawet osoba nie znająca języka rosyjskiego wie, że Misza to imię męskie. Zresztą ów nieszczęsny Misza nie miał nic wspólnego z żadnym kołchozem. Nauczyciel fizyki na jakiejś konferencji dowiedział się, że w pytaniach maturalnych (wszyscy zdawaliśmy ustnie fizykę) ma uwzględnić „politechnizację”. Słowo to skojarzyło mu się z polityką i dlatego w jednym z zestawów pytań pojawiło się, na przykład, zagadnienie: „Naczynia połączone i walka Polaków o dostęp do morza”.

Maturę ustną zdawaliśmy z wielu przedmiotów. Pamiętam jedno pytanie, które wylosowałam z wiedzy o społeczeństwie: „Dokonania Józefa Stalina w różnych dziedzinach nauki”. Ponieważ ‒ jak nas uczono ‒ miał on „umysł geniusza”, wymieniłam różne jego „zasługi”. Nauczyciel stwierdził, że wystarczy. Jednak przewodniczący komisji zdziwił się, jak ja ‒ kandydatka na polonistykę ‒ mogłam zapomnieć o jednej jeszcze dziedzinie. Na szczęście przypomniałam sobie, że Stalin jest także autorem „monumentalnej” pracy dotyczącej językoznawstwa. Wymieniłam więc kilka zwalających z nóg tez tejże pracy.

Polityką zajmowała się grupa chłopców, w ich domach miały miejsce przeszukania, byli wyrzucani ze szkoły, przesłuchiwani, aresztowani, skazywani. Dziewczyn raczej w takie sprawy nie wciągali.

Mimo wszystko chętnie wracam myślami do licealnej rzeczywistości, do dziś utrzymujemy serdeczne kontakty, chociaż jest nas już coraz mniej ‒ normalna kolej rzeczy! O tym, że czułam się zawsze emocjonalnie związana z szamotulskim liceum, świadczy najlepiej to, że po 4 latach studiów do niego chętnie wróciłam i spędziłam tu całe moje życie zawodowe.

Ewa Budzyńska-Krygier

Szamotuły, 28.05.2018