Michał Dachtera

Franciszek Kwilecki z Dobrojewa – człowiek renesansu

„Po prawej stronie od ołtarza, tuż za klęcznikiem siedział Franciszek Kwilecki, postać potężna i pomimo duszy nowoczesnej stworzona do kontusza. […] Cała jego osoba posiada w sobie dziwny kontrast okazałej tuszy, ciężkiej postawy i subtelności w ekspresji. Niektóre jego mrugnięcia oka i powiedzenia są złośliwe i zabawne. Jako rzeźbiarz myśli rękami i w chwilach zastanowienia wymownie rusza palcami. Został aktywistą z powodu, że polityka to gra w szachy”. Tak Franciszka Kwileckiego opisywała w swoim dzienniku Janina z Puttkamerów Żółtowska. Rodzina i liczni przyjaciele mówili o nim pieszczotliwie „Franio”.

Franciszek Kwilecki na zdjęciu wykonanym w Poznaniu (ok. 1920 r.) i na portrecie Stanisława Lentza

Franciszek urodził się 4 października 1875 roku w Szamotułach jako czwarty z pięciu synów Stefana Kwileckiego (1839-1900) i Barbary z Mańkowskich (1845-1910). Jego ojciec był wybitnym działaczem politycznym, społecznym i gospodarczym. Zasłynął między innymi z tego, że z rąk niemieckich wykupił Jankowice koło Tarnowa Podgórnego. Z przodków Franciszka „po mieczu” wspomnieć należy również Leonarda Kwileckiego – ojca Stefana, czyli dziadka Franciszka, który był oficerem Powstania Listopadowego. Barbara Mańkowska również udzielała się społecznie i politycznie, brała udział w organizowaniu pomocy dla powstańców styczniowych. W swoim majątku w Dobrojewie założyła szkołę elewek, w której przygotowywano młode dziewczęta do pracy w charakterze gospodyń, praczek czy kucharek. Barbara była córką pisarki i pamiętnikarki Bogusławy z Dąbrowskich i wnuczką generała Jana Henryka Dąbrowskiego – twórcy legionów. Wszyscy bracia Franciszka zmarli w młodym wieku (Jan Kanty 1867-1882, Adam Leonard 1870-1907, Stefan Teodor 1871-1913, Mieczysław 1873 – 1874, Stanisław 1881-1906).

Rodzice przygotowywali Franciszka do roli ziemianina, dlatego posłali go do gimnazjum w Poznaniu i szkoły rolniczej w Berlinie. Franciszek odbył również praktyki w pobliskich majątkach. On z kolei odkrył w sobie zamiłowanie do sztuki. W wolnych chwilach szkicował, rzeźbił i malował. Aby mógł rozwijać swój talent, rodzice skierowali go najpierw na roczne studia do Krakowa (1893-1894), a następnie na czteroletnie studia do Paryża (1896-1900).

Rok później, 19 sierpnia 1901 r., ożenił się z Jadwigą księżną Lubomirską. Stefan Stablewski wspominał, że małżeństwo to „przyczyniło się do postawienia siedziby [Dobrojewa, przyp. red.] na wielkiej stopie. Rzeźbiarska żyłka właściciela stanowiła czynny związek ze światem sztuki, a końskie zamiłowania pani zainicjowały stadninę arabów, jakby wpuszczając powiew stepowy do ciasnej Wielkopolski”.

Pałac w Dobrojewie ok. 1929 r.

Z tego małżeństwa narodziło się pięcioro dzieci, w tym – jak wspominał Stablewski – „cztery  dorodne córki”: Maria Leonia (1903-1989), Katarzyna Krystyna (1904-1938), Anna (1906-1985) oraz Helena (1907-1997). Pierworodnym Franciszka i Jadwigi był Jan Stefan (1902-1959). Początkowo małżonkowie dzielili czas pomiędzy Warszawę a Dobrojewo. W 1907 roku, po przekazaniu Dobrojewa Franciszkowi przez matkę, osiedli tam na stałe (więcej na temat pałacu w Dobrojewie „Wielkopolskie Puławy w Dobrojewie” w tekście http://regionszamotulski.pl/palac-w-dobrojewie/).

Czas do wybuchu I wojny światowej to okres, w którym Franciszek dużo tworzył. Rzeźbił szczególnie popiersia i portrety w medalionach. W tym czasie powstały m.in. popiersia córki, Marcelego Krajewskiego, Michała Wiewiórkowskiego czy arcybiskupa Floriana Stablewskiego. Wykonał również medal w brązie na swój ślub z Jadwigą oraz płaskorzeźbę Władysława Ostrowskiego w kościele Św. Barbary w Krakowie. W 1910 roku był jednym z założycieli Towarzystwa Przyjaciół Sztuk Pięknych w Poznaniu, a w 1912 roku wszedł do zarządu tej organizacji, przyczynił się również finansowo do otwarcia nowego salonu tej organizacji w 1914 roku. Wystawiał w Paryżu, Krakowie i Poznaniu. Przypisuje mu się autorstwo drogi krzyżowej w Ostrorogu, której indywidualną cechą jest to, że ustawiono ją w porządku odwrotnym (o artystycznej twórczości Franciszka Kwileckiego pisałem w tekście „Franciszek Kwilecki – rzeźbiarz z Dobrojewa” http://regionszamotulski.pl/franciszek-kwilecki-rzezbiarz/).

Popiersia wykonane przez Franciszka Kwileckiego: Maksymilian Jackowski (1909, gips), Marceli Krajewski (1913, brąz) i arcybiskup poznański Florian Stablewski (1914, gips)

Po wybuchu I wojny światowej artystyczna działalność Franciszka nieco osłabła. W tym czasie Kwilecki wydawał liczne broszury na temat sytuacji politycznej i ekonomicznej. Wypowiadał się na temat budowania wspólnego frontu przeciwko Rosji: Polen und Deutsche gegen Russland (Polacy i Niemcy przeciwko Rosji), współpracy z Niemcami: Müssen sich Polen und Deutsche immer befehden? (Czy Polacy i Niemcy muszą zawsze ze sobą walczyć), niepodległości Polski: Polens Unabhängigkeit – Europas Gleichweit (Niepodległość Polski – równość w Europie). Franciszek Kwilecki był niechętny wszelkim prądom lewicowym (broszura Czcze hasło).

Współorganizował w 1916 roku Stronnictwo Prawicy Narodowej, popierał utworzenie Tymczasowej Rady Stanu oraz Rady Regencyjnej, której członkiem był Zdzisław Lubomirski – brat Jadwigi. Ostatnie lata wojny to czas, kiedy Kwileccy często przebywali w Warszawie. Janina Żółtowska tak wspominała poglądy Kwileckiego na temat polityki:

„Franio powiedział, że wobec zawodowego związku robotników powinien powstać taki sam związek pracodawców, tylko że powinni należeć do niego i Niemcy , a o solidarność z nimi będzie bardzo trudno ”.

„Dla Frania polityka pozostała grą przebiegłych, partią na szachownicy, misterium do podpatrzenia za kulisami. Wielkich historycznych koncepcji nie miał żadnych i na dnie serca pewne romantyczne i artystyczne uczucia, o polityce mówił bardzo przebiegle, zimno, a niekiedy lirycznie”.

„Wojska – mówił Franio – chcieli Beseler i Lerchenfeld, a Ludendorft nigdy, ani przez chwilę go sobie nie życzył. A kto wie, może się stało dobrze, żeśmy z wybuchem rewolucji niemieckiej nie mieli pół miliona pod bronią, bo przy dowództwie niemieckim nasze wojsko wpadłoby w system rad żołnierskich, tak zaś budujemy od podstaw”.

„Zachwycałam się przed nim książką Dmowskiego, odpowiedział, że dwaj ludzie w wolnej Polsce sprawili mu najwyższy zawód, a mianowicie Dmowski i W. Zamoyski. Zgubiła ich pycha. Pan Jan Działyński przewidywał to zresztą, mówił to zawsze mojej ciotce, od której nieraz słyszał, że kamień na kamieniu nie zostanie z Kórnika, a chłopi ziemię rozdrapią” (por.  http://regionszamotulski.pl/kochal-marie-poslubil-izabele/).

„Wzmianka o rasie nasunęła Franiowi inne rozważanie na temat nowoczesnej młodzieży, która jest drobna, mało krwista i pozbawiona temperamentu. […] Przyszłość – oświadczył – należy do ludzi przedsiębiorczych i dzielnych, którzy kochają życie, do Sikorskich, Sosnowskich, a w naszej sferze nie ma już tego prądu”.

Artystyczne i polityczne zaangażowanie Franciszka nie oznaczało, że zaniedbywał  swoje gospodarstwo. Wręcz przeciwnie, w trudnych latach 1907-1914 zwiększył dochodowość Dobrojewa i modernizował folwarki. Franciszek Kwilecki w 1915 roku opracował „Zestawienie gospodarcze Dobrojewa”. W dwudziestoleciu międzywojennym podpisał umowę z Wydziałem Rolniczo-Leśnym Uniwersytetu Poznańskiego, w ramach której prowadził pola doświadczalne. Jego prawdziwą pasją stała się hodowla koni, a stadnina w Dobrojewie w dwudziestoleciu międzywojennym była jedną z najważniejszych w kraju. Franciszek dążył do wyhodowania konia szlachetnego, który będzie zdolny zarówno do pracy na roli, jak i będzie służył w kawalerii (więcej informacji w tekście „Stadnina Kwileckich w Dobrojewie” http://regionszamotulski.pl/stadnina-w-dobrojewie/).

W 1925 roku Kwilecki wydał broszurę Kto Polskę żywi, w której sprzeciwiał się reformie rolnej. Jak pisała Janina Żółtowska, „Franio Kwilecki tak się obawiał reformy rolnej, że poszedł na szalone inwestycje, nasiennictwo, hodowla koni oraz inne równie kosztowne przedsięwzięcia. Pawilon dobrojewski na wystawie [Powszechnej Wystawie Krajowej, czyli Pewuce] był ostatnią apoteozą tego wysiłku. Dobrojewo kierowało się zasadą zapożyczonych Branickich: ukrywanie wszelkich niepowodzeń, a pokazywania światu tylko pogodnego oblicza”.

Koniec lat 20. i początek 30. był trudnym okresem dla Dobrojewa, w tym czasie o mało nie doszło do licytacji całego majątku (finanse Dobrojewa wielkim wysiłkiem wyprostował syn Franciszka i Jadwigi – Jan). Kłopoty finansowe z jednej strony wynikały z wielkiego kryzysu lat 1929-1932, z drugiej natomiast z zaangażowania się Jadwigi w organizację Powszechnej Wystawy Krajowej w Poznaniu w 1929 roku. W dodatku Kwilecka zachorowała na serce i zmarła 11 stycznia 1930 roku.

Stado Franciszka Kwileckiego pędzone do wody – obraz Wojciecha Kossaka (1926; więcej na ten temat http://regionszamotulski.pl/obrazy-kossaka-z-galowa-i-dobrojewa/).

Franciszek Kwilecki był członkiem Związku Kawalerów Maltańskich. 21 czerwca 1920 roku ukonstytuował się w Związek Polskich Kawalerów Maltańskich. Pierwsze zebranie odbyło się dużo wcześniej, 17 stycznia 1920 roku, na zebraniu tym był obecny Franciszek Kwilecki, który również został powołany do komisji ds. pertraktacji ze Związkiem Śląskim Kawalerów Maltańskich. Na Walnym Zebraniu 2 lipca 1921 roku, które odbyło się w Poznaniu w Hotelu Bazar, Franciszek został wybrany do komisji rewizyjnej ZPKM. 13 września 1927 roku reprezentował stronę polską na Nadzwyczajnym Walnym Zebraniu Związku Śląskiego Kawalerów Maltańskich. W czerwcu 1930 roku Kwilecki był jednym z delegatów ZKMP na I Kongresie Eucharystycznym w Poznaniu. Co ciekawe, na kongresie panował taki chaos, że dla wielu delegacji nie było miejsc siedzących. Sam Kwilecki zemdlał w trakcie uroczystości. W maju 1935 roku Kwilecki był jednym z delegatów na uroczystości pogrzebowe marszałka Piłsudskiego.

Franciszek Kwilecki ożenił się ponownie 9 października 1934 roku z Katarzyną Tomaszewską (ur. 1903) herbu Bończa i mieszkał z nią w Warszawie przy ulicy Ordynackiej 5. Małżeństwo trwało niecałe trzy lata, gdyż 20 września 1937 roku Franciszek zmarł. Zgodnie z ostatnią wolą Franciszka ciało przewieziono do Dobrojewa, a następnie pochowano na cmentarzu w Ostrorogu. Był pierwszym z dobrojewskiej linii, który spoczął w Ostrorogu. W rodzinnym grobowcu oprócz Franciszka leży również jego pierwsza żona – Jadwiga, syn Jan z żoną Marią oraz córka Helena, która zmarła jako ostatnia (29.04.1997) z pięciorga dzieci Franciszka i Jadwigi.

Literatura:

1. Andrzej Kwilecki, Ziemiaństwo wielkopolskie. Między wsią a miastem, Poznań 2001.
2. Andrzej Kwilecki, Kwilcz i inne majątki Kwileckich na przestrzeni wieków, Poznań 1996.
3. Tadeusz Lange, Zakon Maltański w Drugiej Rzeczypospolitej, 1919-1939, Poznań 2000.
4. Janina z Puttkamerów Żółtowska, Fragmenty wielkopolskie 1919-1933, Poznań 2006.

Fotografie:

1. Dzienni Poznański” 1937 nr 219.
2. „Gazeta Rolnicza” 1937 nr 47.
3. „Gazeta Szamotulska” 1937 nr 110.
4. Andrzej Kwilecki, Ziemiaństwo wielkopolskie. Między wsią a miastem, Poznań 2001.
5. Andrzej Kwilecki, Kwilcz i inne majątki Kwileckich na przestrzeni wieków, Poznań 1996.
6. „Kronika Miasta Poznania” 1938 nr 2.
7. Katalog wystawy Jubileuszowej MCMXIV. I Salon Wiosenny.
8. Ze zbiorów Wojciecha Kwileckiego.
9. Biblioteka Narodowa Polona.
10. Poznańskie Towarzystwo Przyjaciół Nauk.

Michał Dachtera

Rys historyczny wsi Bielejewo

Wieś Bielejewo na kartach historii pojawiła się w końcu XIV wieku. Najprawdopodobniej od samego początku nosiła tę samą nazwę co dziś, choć na samym początku w dokumentach znajdujemy różne jej zapisy:  Belegewo (1397, 1399), Beleywo (1404), Byeleyewo (1411), Byelyeyewo (1499), Byeleyowo (1508).

Pierwsza wzmianka o Bielejewie z 1397 roku dotyczy sporu o Oporowo pani Bielejewskiej nienazwanej z imienia z Tomisławem z Oporowa. Ród Bielejewskich to pierwsi znani właściciele tej miejscowości. Wzmianki o pani Bielejewskej pojawiały się jeszcze w latach 1398-1400. W kolejnych latach natrafiamy na innych członków rodu Bilejewskich: braci Janusza (1399-1400, 1404), Tomasza (1400, 1404, 1412) i Mikołaja (1398-1400, 1404, 1411) – prawdopodobnie synów p. Bielejewskiej. W kolejnych latach pojawiają się również Staszek Bielejewski (1415), Czerna Bielejewski (1411, 1418-1435), który w 1435 roku kupił od Tomasza z Nosalewa całe pobliskie Nosalewo. W II połowie XV wieku pojawiają się kolejni przedstawiciele tej rodziny: Jan Bielejewski (1459, 1466, 1470), jego żona Małgorzata (1470), Michał Bielejewski z żoną Małgorzatą (1462, 1472, 1479, 1481, 1482) oraz ich dzieci Wojciech, Anna, Brygida i Leonard (1472). W 1499 roku wieś Bielejewo zalegała z podatkami.

Zdjęcia zrobione z wiaduktu w Bielejewie, 30 maja 2002 r. Autor Piotr Stanisławski

W XVI wieku we wsi działała karczma oraz młyn o jednym kole. Jan Bobolecki w 1553 roku dał swym trzem braciom stryjecznym Wojciechowi, Melchiorowi i Dobrogostowi Bzowskim części w Bielejewie (nazwali się tak od posiadanego majątku w Bzowie). Wieś Bielejewo pozostawała w rękach Bielejewskich/ Bzowskich aż do II połowy XVI wieku, kiedy Wojciech Bzowski sprzedał Bielejewo Stanisławowi Ordzińskiemu z Ordzina, najpierw część w 1562 roku za kwotę 5.000 złotych, a później w 1564 roku drugą część, również za kwotę 5.000 złotych.

W 1576 roku Wojciech Górski kupił całą wieś Bielejewo od Macieja Ordzińskiego za kwotę 6.700 złotych, by już w 1585 roku sprzedać ją za kwotę 10.000 złotych Franciszkowi Bukowieckiemu. Bukowiecki zrezygnował ze wsi na rzecz swojego syna Mikołaja. Ten z kolei w 1603 roku na połowie Bielejewa odprawił posag w kwocie 1.200 złotych swojej drugiej żonie Barbarze. W 1618 roku trzy puste łany w Bielejewie sprzedał jako wyderkaf (umowa kupna dochodu z nieruchomości (renty, czynszu) z zastrzeżonym prawem odkupu przez pierwotnego właściciela).

Zdjęcia Andrzej Bednarski

Bukowieccy byli właścicielami Bielejewa do 1670 roku, kiedy to Stefan Bobrownicki nabył od Katarzyny Żychlińskiej oraz jej siostry Marianny Jaskóleckiej (z domu Bukowieckich) części Bielejewa, każdej z nich zapłacił po 8.500 złotych. Zaledwie trzy lata później, W 1673 roku Jerzy Ostaszewski herbu Ostoja kupił od Stefana Bobrownickiego Bielejewo za kwotę 16.150 złotych polskich. Ostaszewski zmarł bezpotomnie w 1687 roku, a cały jego majątek odziedziczyły jego bratanice: Jadwiga Kondradzka i Marcjanna Rutkowska. Jadwiga sprzedała swoją część siostrze w 1688 roku za kwotę 16.000 złotych. Marcjanna natomiast sprzedała wieś Bielejewo w 1712 roku Janowi Krzysztofowi Konarskiemu. Natomiast w 1737 roku Konarski sprzedał swoje dobra w postaci: Gnuszyna, Kikowa i Bielejewa za kwotę 140.000 złotych Rafałowi Bnińskiemu. Zaledwie rok później Bniński sprzedał Bielejewo Franciszkowi z Łagowca Szczanieckiemu za 60.000 złotych. Szczaniecki natomiast po dziesięciu latach sprzedał Bielejewo za 80.000 złotych wdowie po Łukaszu Kwileckim – Barbarze Lipskiej, która w 1757 roku sprzedała trzem swoim synom klucz wróblewski (Wróblewo, Głuchowo, Wierzchocin, część Pakawia i folwar Brzoski oraz folwar Śpibieda) za kwotę 320.000 złotych oraz Bielejewo za kwotę 80.000 złotych.

W 1759 roku nastąpiły działy braterskie wśród braci Kwileckich, na mocy których Franciszek Antoni otrzymał klucz wróblewski, Jan został właścicielem klucza kwileckiego, natomiast najmłodszemu Adamowi Klemensowi przypadł klucz ostroroski (Ostroróg, Dobrojewo, Binino, Kluczewo, Zapust, Wielonek, Bielejewo, Chojno, oraz folwark Śpibieda). Kwileccy byli właścicielami Bielejewa przez blisko kolejnych 200 lat, aż do wybuchu II wojny światowej.

Zdjęcia Andrzej Bednarski

Literatura:

1. Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich, t. 1, hasło Bielejewo.
2. Słownik historyczno-geograficzny ziem polskich w średniowieczu, red. Tomasz Jurek, hasło Bielejewo.
3. PawełMordal, Inwentaryzacja krajoznawcza Miasta i Gminy Ostroróg, Ostroróg, 1990.
4. Teki Dworzaczka.

Fotografie:

1. „Gazeta Szamotulska”, 1924 nr 71; 1927 nr 126; 1928 nr 36; 1929 nr 40; 1930 nr 117; 1934 nr 117; 1937 nr 105.
2. Piotr Stanisławski.
3. Andrzej Bednarski.

Zdjęcie Andrzej Bednarski

Szamotuły, 15.11.2018

Michał Dachtera

Historia wsi Bobulczyn

Wieś Bobulczyn to jedna ze starszych miejscowości w Gminie Ostroróg, wzmiankowana bowiem już była w 1398 roku jako Bobolczino.

Z końca XIV wieku mamy informacje o Sędziwoju z Bobulczyna, który toczył spory z Januszem Prusieckim (1398) i Wyszkiem z Szyszłowa (1499). Sędziwój z Bobulczyn, piszący się później jako Sędziwój Bobulczyński lub Bobolecki pojawia się w źródłach do 1443 roku. Oprócz niego z rodziny Bobulczyńskich znamy również Dzierżkę (wymieniana w latach 1407-1412), Andrzeja (1450) i jego żonę Annę (1464), Jana i jego żonę Barbarę (1487), braci Stanisława i Mikołaja i jego żonę Katarzynę (1493), braci Jakuba, Andrzeja, Stanisława i jego żonę Katarzynę (1495), ponownie Mikołaja (w latach 1497-1520), ponownie Jakuba (w latach 1499-1516), Jana (1521), a także Agnieszkę (1577) i Kacpra (1580). Bracia Jakub, Andrzej, Stanisław i Mikołaj dokonali między sobą wymiany swoich części Bobulczyna. Boboleccy (Bobulczyńscy) byli właścicielami Bobulczyna co najmniej od końca XIV wieku do końca XVI wieku. Z tego okresu znamy również inne nazwy miejscowości: Bobolcyno z 1424 oraz Bobulczino z 1564 roku.

Folwark w Bobulczynie, ok. 1913 r.

Na początku XVI wieku źródła wymieniają kmieci w Bobulczynie. Są to: Maciej Kajek, Kuczyna, Orzech, Durka, Krzemienka, Wydra i Wach. Z tego okresu znamy również kilka miejsc i obiektów w Bobulczynie: bagno Okrąglec (Okranglecz), łąkę Siedliska (Syedliska), zagrodę Andrzeja, zagrodę Goleciny, stary dom, starą stodołę, rolę w kierunku Wronek, dwie opustoszałe zagrody, folwark oraz karczmę.

W XVII i XVIII wieku Bobulczyn, podobnie jak pobliskie Oporowo, należało do Kalkreytów (Kalkreutów) herbu własnego, był to stary wywodzący się ze Śląska ród. W 1755 roku Kalkreutowie zamierzali sprzedać Oporowo i Bobulczyn, jednak do transakcji nie doszło z uwagi na zgon potencjalnego nabywcy – Leona Raczyńskiego. Bobulczyn i Oporowo zostało wydzierżawione najpierw Adamowi Zabłockiemu, a potem, w 1759 roku, Piotrowi Żychlińskiemu, który był dzierżawcą do 1774 roku. W tym roku zmarł Wojciech Bogusław Kalkreut, a majątek przeszedł na własność jego syna Augusta, który w tym samym roku sprzedał go Adamowi Klemensowi Kwileckiemu, dziedzicowi Dobrojewa.

Z zawartego między sprzedającym i nabywcą kontraktu wynikało, że dobra te były zadłużone. Adam Kwilecki miał jedną córkę – Anielę, która wyszła za mąż za swojego kuzyna – Klemensa. Według zapisów testamentowych, Aniela otrzymała wszystkie dobra z wyjątkiem Oporowa z Bobulczynem. Aniela i Klemens mieli trzech synów: Arsena i Leonarda oraz Hektora, który z uwagi na małżeństwo z Niemką został wykluczony z dziedziczenia. Jednakże to Hektor został właścicielem Oporowa i Bobulczyna, prawdopodobnie otrzymał te dobra od swojego dziadka – Adama.

Po śmierci Hektora (zm. 1843) majątek przejął Mieczysław Kwilecki (1833-1918). Był to złoty okres w rozwoju tego majątku, bowiem Mieczysław był wzorowym gospodarzem. (zapraszam również do lektury naszego tekstu o Mieczysławie Kwileckim http://regionszamotulski.pl/mieczyslaw-kwilecki-z-oporowa/). Z kolei po jego śmierci cały klucz oporowski (wraz z Bobulczynem) przypadł w testamencie jego wnukowi – Dobiesławowi, który oddał Bobulczyn w dzierżawę panu Bojanowskiemu.

Uczniowie szkoły w Bobulczynie z nauczycielem. Zdjęcie sprzed 1939 r.

W sierpniu 1927 roku w folwarku wybuchł ogromny pożar. Ogień został zaprószony od włączonej lokomobili, najpierw zajęła się stodoła kryta słomianym dachem, a następnie stajnia. W wyniku pożaru spłonęła cała stodoła wraz ze zbiorami pszenicy i jęczmienia oraz stajnia z licznymi maszynami. Kwileccy byli właścicielami Bobulczyna do 1939 roku.

W Bobulczynie funkcjonowała szkoła katolicka. W roku szkolnym 1866/67 do szkoły uczęszczało 49 dzieci, nauczycielem od 1852 roku był Karol Mielecki. Dzieci uczyły się w języku polskim i niemieckim.

Pod koniec XIX wieku Bobulczyn zamieszkiwało 63 osoby (wśród nich było 25 analfabetów), wszyscy byli katolikami, oraz 113 osób w folwarku Bobulczyn należącym do Oporowa. We wsi było łącznie 11 domów.

W 1939 roku została zlikwidowana szkoła w Bobulczynie, po II wojnie światowej dzieci uczęszczały do szkoły w Oporowie (istniała do 1979 roku), a następnie do Bininia (szkoła istniała do 2012 roku).

W 1953 roku w Bobulczynie utworzono Rolniczy Kombinat Spółdzielczy im. T. Kościuszki, który istnieje do dziś. W 1966 roku w Bobulczynie powstała Ochotnicza Straż Pożarna.

Do obiektów historycznych w Bobulczynie należą budynki folwarczne: spichlerz, zbudowany w końcu XIX wieku, murowany i piętrowy, z dwuspadowym dachem krytym dachówką, oraz chlewnia, pochodząca z początku XX wieku, murowana i parterowa, z dwuspadowym dachem pokrytym dachówką. Interesująco wygląda również budynek dawnej szkoły, zbudowany na początku XX wieku głównie z kamienia polnego.

Budynek dawnej szkoły. Zdjęcie współczesne Michał Dachtera

Literatura:

1. „Gazeta Szamotulska” 1927 nr 99.
2. PawełMordal, Inwentaryzacja krajoznawcza Miasta i Gminy Ostroróg, Ostroróg 1990.
3. Ludwik Rzepecki, Obraz katolickich szkół elementarnych objętych Archidyjecezyjami Gnieźnieńską i Poznańską oraz Dyjecezyjami Chełmińską i Warmińską, 1867.
4. Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich, t 1, hasło Bobulczyn http://dir.icm.edu.pl/Slownik_geograficzny/Tom_I/268.
5. Słownik historyczno-geograficzny ziem polskich w średniowieczu, red. Tomasz Jurek, hasło Bobulczyn http://www.slownik.ihpan.edu.pl/search.php?q=bobulczyn&d=0&t=0.
6. Maria Strzałko, Materiały do dziejów rezydencji w Polsce. Województwo Poznańskie, t. 1, Warszawa 1991.

Fotografie:

1. ze zbiorów Marty Napierały-Werner
2. Urząd Miasta i Gminy Ostroróg http://600-lecie.ostrorog.net/poznajesz-2/
3. „Gazeta Szamotulska” 1926 nr 95, 1927 nr 99, 1929 nr 97, 1930 nr 6, 1933 nr 60, 1937 nr 71 i 80,
4. „Wieś Ilustrowana”, listopad 1913 r.
5. Michał Dachtera.
6. Andrzej Bednarski.

Szamotuły, 06.11.2018

Michał Dachtera

Wielonek – wieś która obroniła ostroroski zamek

 „Osada Wielim, obecnie Wielonek, bardzo stara, odegrała wielką rolę przy oblężeniu zamku, poczyniono bowiem próby zdobycia zamku od tej strony, przy tej operacji została osada zupełnie spalona. Mieszkańcy zaś okolicznych osad pod przewodnictwem żołnierzy z zamku niepokoili nieprzyjaciół do tego stopnia, że ich do połowy wycięli, reszta zaś ogłodzona, po wielkich trudach ratowała się ucieczką”. Taką wzmiankę na temat wsi Wielonek odnajdujemy w opisie majętności ostroroskiej z końca XV wieku.

Zdaniem Edmunda Calliera wieś ta istniała już w 1383 r. Pierwsza wzmianka na temat tej miejscowości, jaką udało się odnaleźć, pochodzi z 1391 r., mowa jest w niej o jednym kmieciu z Wielonka (nie nazwanym z imienia), który wyszedł ze wsi, „uczynił pustą rolę i zagrodnik”. Wielonek prawdopodobnie od samego początku wchodził w skład majętności ostroroskiej. Tym samym pierwszymi znanymi właścicielami tej wsi byli Grocholowie Dzierżysław, potem jego żona Borneta (wdowa po nim), a następnie ich syn Sędziwój, który przydomek „Grochola” zamienił na „Ostroróg”. Jak wiadomo, okres władania rodu Ostrorogów wiąże się również ze sprowadzeniem braci czeskich, którzy poza kościołem otrzymali również hojne uposażenie, m.in. dobra we wsi Wielonek: łąkę Bielawa pod młynem w Wielonku za strugą młynarską ku olszynie oraz dziesięcinę.

Manewry 7. Pułku Wielkopolskich Strzelców Konnych, Wielonek, 14.08.1938 r.

Ostatni z Ostrorogów Andrzej Sędziwój zmarł bezpotomnie w 1625 r., a majętność ostroroska przeszła w ręce jego siostry Barbary żony Jana Potockiego. W rękach Potockich dobra te pozostawały do 1660 r. Kolejnym właścicielem klucza ostroroskiego był książę Krzysztof Radziwiłł, który jednak szybko go sprzedał, bo już 1674 r. właścicielem ziem ostroroskich był Wacław na Otoku Zaleski. Nie wiemy, jak długo był właścicielem dóbr ostroroskich, wiadomo natomiast, że w 1718 r. ówczesny właściciel Maciej Malechowski dokonał inwentaryzacji majątku na potrzeby sprzedaży majętności ostroroskiej Sapiehom. W tej inwentaryzacji pojawia się następująca informacja o wsi Wielonek:

„Wieś Wielim. Inwentarz poddaństwa tej wsi: kmieć Bura ma wołów cztery, juńca robotnego jednego, koni dwa, krów trzy, jałowic dwie, cielę latosię jedno, owiec pięć, świni sześć. Kmieć Wąchała ma wołów cztery, konia jednego, krów dwie, owiec dwanaście, kóz dwie, świń cztery. Kmieć Witek ma wołów sześć, juńce dwa słuszne. Item dwuletniaki dwa, koni cztery, krów sześć, cieląt troje, owiec pięćdziesiąt, świń dziesięcioro. Kmieć Maciek ma wołów pięć, juńców trzechletnich dwa, dwuletnich dwa, roczny jeden, koni dwa, źrebię  jedno, krów trzy, jałowicę jedną, owiec trzydzieści, kóz piętnaście, świń dziesięcioro. Kmieć Frącek ma wołów trzech, konia jednego, krów dwie, owiec ośm, świni pięć. Kmieć Rucki ma wołów siedem, cieląt czworo, koni dwa, krów sześć, owiec dwanaście, świń dziesięcioro.

Chałupnicy: Stach ma wołów dwa, krów jedną, świnię jedną. Mikołaj ma wołów dwa; świń dwie. Gębara niepoddany ma wołów dwa, krowę jedną. Duda ma krowę jedną.

Powinności kmieci: trzy dni w tydzień po trojgu od św. Wojciech do św. Marcina, od św. Marcina do św. Wojciecha, po dwojgu  rabiać [daw. robić] powinni i poniedziałki swoje mają pokąd z pługami w pole nie wyjadą. Owsa po dwie ćwiertnie [dawna miara objętości, zazwyczaj ziarna], czynszu dawają pieniędzy po groszy pięćdziesiąt, kapłonów cztery, kur prostych dwoje, jaj po pół kopy, kądzieli po trzy sztuki przędzy.

Tamże młyn ze wszystkiem dobry, młynarz za prawem osobliwy siedzi, pachtu dorocznego daje ćwiertni czternaście wronieckiej miary”.

Uczniowie szkoły w Wielonku wraz z nauczycielem (1937 r.). Wykopki w Wielonku (prawdopodobnie k. lat 30. XX w.)

Sapiehowie również kupił te dobra na krótki czas, bo już w 1737 r. sprzedali je Łukaszowi Kwileckiemu. Kwileccy byli właścicielami klucza ostroroskiego, w tym Wielonka przez ponad 200 lat.

Statystyki z 1840 r. podają, że wieś zamieszkiwało 200 mieszkańców i stały w niej 22 domy. Co najmniej od 1856 r. istniała szkoła katolicka w Wielonku. Od tego roku nauczycielem był Franciszek Marker. W roku szkolnym 1866/1867 do szkoły uczęszczało 101 dzieci.

W dwudziestoleciu międzywojennym w Wielonku funkcjonowało Stowarzyszenie Młodych Polek. Rok przed wybuchem II wojny światowej, przed żniwami w 1938 roku, została założona ochotnicza straż pożarna.

Wóz ochotniczej straży pożarnej. Kapliczka przy 4 lipach.

We wsi znajduje się kilka domów z przełomu XIX i XX wieku: domy nr 1 (dawne letnisko Morminówek), 12, 22, 35, 36 oraz 37. Na uwagę zasługuje również dawny zespół szkolny zbudowany na początku XX wieku, złożony z budynku szkolnego oraz budynku gospodarczego (budynki obecnie stanowią własność prywatną).

W Wielonku warto również zobaczyć kapliczkę Matki Boskiej wśród czterech lip, postawioną jako dar mieszkańców po II wojnie światowej. Poprzednia kapliczka ufundowana przez Kwileckich została zniszczona w czasie wojny.

Niedaleko Wielonka w lesie w pobliskim Klemensowie na końcu alejki znajduje się murowany krzyż upamiętniający Jasia Kwileckiego, postawiony przez jego ojca Stefana. To w okolicznym lesie Jaś Kwilecki niecały rok przed swą śmiercią upolował zwierzynę. Na krzyżu znajduje się napis „Na pamiątkę października 1881 roku Jasiowi Kwileckiemu” i dalej „zm. 13.07.1882 roku”. Natomiast na cokole:  „postawił ojciec 1884”.

Wielonek – lata powojenne. Powozi Kazimierz Białasik

Zapraszamy do lektury tekstu o historii popularnego w okresie międzywojennym letniska w Wielonku  http://regionszamotulski.pl/letnisko-morminowek/

Literatura:

1. Włodzimierz Dworzaczek, Wielkopolscy Ostrorogowie, Ostroróg, Ostroróg 1998.
2. Edmund Callier, Ostrorog: monografia w głównych zarysach, Poznań 1891.
3. Paweł Mordal, Inwentaryzacja Krajoznawcza Miasta i Gminy Ostroróg, Ostroróg 1990.
4. Pamiętnik Koła Śpiewackiego św. Cecylji w Ostrorogu: z okazji uroczystości 25-letniego istnienia 1911-1936, Ostroróg 1936.
5. Ludwik Rzepecki, Obraz katolickich szkół elementarnych objętych Archidyjecezyjami Gnieźnieńską i Poznańską oraz Dyjecezyjami Chełmińską i Warmińską,
6. Urząd Miasta i Gminy Ostroróg, Plan odnowy miejscowości Wielonek na lata 2010-2015, Ostroróg 2010.

Fotografie:

1. 1. „Gazeta Powszechna” 1923 nr 205; 1925 nr 131; 1926 nr 100; 1926 nr 165; 1928 nr 237.
   2. „Nowy Kurjer” 1929 nr 43; 1931 nr 102; 1932 nr 149, 207; 1933 nr 144; 1933 nr 182; 1937 nr 8; 1937 nr 21; 1937 nr 250; 1938 nr 117; 1938 nr 169; 1938 nr 191.
   3. „Orędownik” 1911 nr 200; 1934 nr 110, 144; 1938 nr 64, 71, 153, 283.
   4. „Przewodnik Katolicki” 1934 nr 3; 1934 nr 4.
   5. Album Izabelli Madalińskiej.
   6. Zdjęcia ze zbiorów Ireny Kuczyńskiej.
   7. Zdjęcia od mieszkańców Wielonka – zebrała i przesłała Justyna Mikołajczak.

Wielonek współczesny – zdjęcia Michał Dachtera (2017)

Szamotuły, 09.10.2018