Śladami szamotulskich Żydów

Celem naszych działań jest pogłębianie wiedzy na temat historii, tradycji i kultury żydowskiej, a także próba samodzielnego odkrycia i upamiętnienia historii społeczności żydowskiej  na ziemi szamotulskiej. Nasze projektowe działania to szereg inicjatyw, których efekty dostrzegalne są dla całej naszej szkolnej społeczności i nie tylko dla niej. Projekt zainicjowały nasze nauczycielki: Krystyna Warguła i Klaudia Tomaszak-Ślipka, które zainteresowane tematem, przelały na nas swoje pasje.

Jednym z zadań, których się podjęliśmy, było przeprowadzenie ankiety, aby dowiedzieć się,  jaki jest stan wiedzy naszych koleżanek i kolegów na temat obecności Żydów w  dawnych Szamotułach, ale także współistnienia dwóch społeczności: polskiej i żydowskiej. Z analizy prawie 300 ankiet wynika, że 35% naszych rówieśników i starszych kolegów nie wie, gdzie przed wojną znajdowała się w Szamotułach synagoga. 30% ankietowanych nie wie, ilu Żydów żyło wówczas w mieście. Najbardziej jednak zastanawia przekonanie pytanych, że ludność żydowska nadal zamieszkuje Szamotuły. Wyniki ankiety stały się punktem wyjścia do dalszych podejmowanych przez nas działań projektowych.

15 lutego 2017 roku udaliśmy się do Zamku Górków, by wziąć udział w spotkaniu z Joanną Sobolewską ze Stowarzyszenia „Dzieci Holokaustu” w Polsce. Najbliżsi pani Joanny, w tym rodzice, zginęli w czasie wojny. Ona sama, odnaleziona w kanale, została uratowana dzięki polskiej rodzinie Sobolewskich, a o swoich korzeniach żydowskich dowiedziała się dopiero w wieku 18 lat. Wysłuchanie przejmującej opowieści, pełnej refleksji, ale i niepozbawionej humoru, z pewnością na długo zostanie w naszej pamięci.

7 marca 2017 roku obejrzeliśmy w Zamku Górków czasową wystawę „Moi żydowscy rodzice, moi polscy rodzice”, opowiadającą o losach piętnaściorga dzieci urodzonych w latach 1939-1942 i ocalałych dzięki miłości rodziców ‒ żydowskich i polskich.

Realizując  projekt, współpracowaliśmy z Muzeum – Zamek Górków. Korzystaliśmy ze zbiorów tej instytucji, gościliśmy także dwukrotnie na lekcjach muzealnych. Pierwsza z nich, przeprowadzona  przez panią kustosz Monikę Romanowską-Pietrzak, była dla nas największą skarbnicą wiedzy na temat historii szamotulskich Żydów. Oprócz ciekawej narracji prowadzonej przy autorskiej prezentacji otrzymaliśmy także karty pracy z najważniejszym dla dziejów miejscowej społeczności żydowskiej dokumentem przywileju z 1714 r.
Nie bez znaczenia dla naszego projektu było zwiedzanie stałej wystawy  poświęconej Żydom, znajdującej się na terenie Baszty Halszki. Towarzyszył nam Waldemar Górny, który przyczynił się do jej powstania. Na tę właśnie wystawę, już w roli przewodników, zabraliśmy panie Ewelinę i Magdę ‒ edukatorki z Forum Dialogu. Druga część tej lekcji muzealnej została przeprowadzona w terenie. Jej celem było poznanie lokacji związanych z żydowską społecznością Szamotuł.

W czasie Tygodnia Bibliotek, obchodzonego w tym roku w dniach 8-15 maja, nasze koleżanki, Dominika i Julia, zaprosiły swoich rówieśników do głośnej lektury pamiętnika Janusza Korczaka i opowieści Marka Edelmana zawartych w książce I była miłość w getcie. Zaintrygowały swoich słuchaczy treścią czytanych książek i zachęciły do czytania w ogóle.

W poniedziałek, 22 maja 2017 roku, zorganizowaliśmy dla naszych kolegów i koleżanek z klas gimnazjalnych projekcję filmu Cud purymowy w reżyserii Izabelli Cywińskiej, podejmującego niezwykle ważny i niestety wciąż aktualny temat antysemityzmu. Dominika i Julia opatrzyły film komentarzem, zachęcając odbiorców do dyskusji o postawach wyrażających uprzedzenie, niechęć, dyskryminację i wrogość w stosunku do Żydów.

Odwiedzając stolicę, w trakcie majowej wycieczki szkolnej, nieprzypadkowo znaleźliśmy się w miejscu spotkań i dialogu tych wszystkich, którzy pragną lepiej poznać przeszłość i współczesną kulturę żydowską, którzy z polsko-żydowskiej historii chcą wyciągnąć wnioski na przyszłość – Muzeum Historii Żydów Polin w Warszawie. Przeżycie niezapomniane.

Pracując nad projektem z paniami z Forum Dialogu, zastanawialiśmy się, jak ma wyglądać finał naszych działań. Oczywistą formą dla poszukiwaczy śladów szamotulskich Żydów była wycieczka. Pomysłów jednak na prezentację efektów pracy mieliśmy znacznie więcej. Jednym z nich była wystawa. Chcieliśmy unaocznić uczestnikom wycieczki to, nad czym i jak  pracowaliśmy przez ponad 2 miesiące, a co dotyczyło szeroko pojętej kultury i tradycji żydowskiej, niezależnie od jej szamotulskich śladów.

Ostateczny kształt wystawy jest efektem nie tylko naszej wielotygodniowej pracy, zawdzięczamy go również życzliwości wszystkich interesujących się jej powstawaniem osób. W ten sposób zyskaliśmy możliwość zaprezentowania prawdziwych unikatów. Finałowa wersja wystawy zawiera:

• gabloty z książkami o tematyce żydowskiej, pochodzącymi ze zbiorów prywatnych
• wydruki zdjęć synagog oraz ich modele (owoce pracy uczniów klas pierwszych gimnazjum, biorących udział w zorganizowanym przez nas konkursie)
• prezentację informacji dotyczących Zagłady Żydów i zachowań świadków Holokaustu
• opisy żydowskich świąt
• wizerunki przedstawicieli historii i kultury polskiej żydowskiego pochodzenia
• zilustrowane zdjęciami opisy naszych projektowych działań
• odręcznie wykonany plan współczesnych Szamotuł z zaznaczonymi miejscami związanym z obecnością społeczności żydowskiej w mieście
• plan Szamotuł z początku wieku XX, ilustrujący położenie kirkutu
• zdjęcia szamotulskiej synagogi
• judaiki  w formie hologramów przywiezionych z Lwowa, gdzie mieści się nasza szkoła partnerska (po raz pierwszy prezentowane, będące własnością Muzeum – Zamek Górków)
• fragmenty Tory z synagogi w Ryczywole
• kolekcję jarmułek ‒ nakryć głowy pobożnych  Żydów
• medal Sprawiedliwy Wśród Narodów Świata wraz z certyfikatem, których dysponentem jest pan Eugeniusz Napierała z Popówka
• oryginalny, wełniany tałes przywieziony z Izraela
• kopie aktów urodzenia szamotulskich Żydów (po raz pierwszy prezentowane)
• przepisy kulinarne na smakołyki żydowskie degustowane podczas wystawy ‒ czulent i uszy Hamana
• materiały do ćwiczeń kaligraficznych pisma hebrajskiego
• menorę i świeczniki chanukowe z prywatnej kolekcji

Naszą ambicją było pozostawienie po projekcie czegoś trwałego, co mogłoby służyć innym mieszkańcom Szamotuł. Przygotowaliśmy:

• prezentację multimedialną zatytułowaną „Śladami szamotulskich Żydów”
• kartę pracy w formie schematu planu współczesnych Szamotuł z zaznaczonymi miejscami związanymi z obecnością społeczności żydowskiej w naszym mieście (materiały te, w formie płyty CD z okolicznościowym nadrukiem i załączoną kartą pracy, stanowiły także prezent dla odwiedzających wystawę gości).

W naszym mieście istnieją tylko dwa miejsca z informacją odnoszącą się do obecności Żydów w dawnych Szamotułach. Są to: dom przedpogrzebowy oraz mostek na ulicy 3 Maja, umocniony macewami z szamotulskiego kirkutu. Naszym zdaniem odpowiedniego oznaczenia wymagają jeszcze dwa miejsca, na których przed II wojną światową stały: synagoga oraz kirkut. W tym celu, jako młodzi obywatele Szamotuł, podjęliśmy inicjatywę i wystosowaliśmy do Starosty Powiatu Szamotulskiego prośbę o upamiętnienie tych właśnie miejsc. 19 czerwca, podczas wizyty w urzędzie w towarzystwie przedstawicieli fundacji Forum Dialogu, naszą prośbę złożyliśmy także na ręce Burmistrza Miasta i Gminy Szamotuły ‒ Włodzimierza Kaczmarka.

Naszych gości, jeszcze przed wycieczką, postanowiliśmy poczęstować czymś szczególnym, tak by nie ruszali w miasto z pustymi żołądkami. Od rana w szkole unosiły się zapachy tradycyjnych potraw kuchni żydowskiej. Pierwsza z nich to szabasowy czulent, czyli gorące danie przyrządzane z koszernego mięsa z ziemniakami, pęczakiem, fasolą i cebulą. Pycha!   Na deser zaserwowaliśmy hamantasze, zwane też uszami Hamana, czyli nadziewane ciasteczka w kształcie trójkątów, wypiekane w przeddzień święta Purim i spożywane w czasie tego święta. Potrawy przygotowywaliśmy z pomocą naszych starszych kolegów z technikum żywienia i usług gastronomicznych, którzy – choć o wiele bardziej doświadczeni w gotowaniu i pieczeniu – o takich rarytasach usłyszeli po raz pierwszy. Właściwym określeniem na takie smakołyki jest słowo cymes, pochodzące z jidysz.

Najważniejszym elementem finału projektu była wycieczka, podczas której jej uczestnikom pokazywaliśmy miejsca związane z obecnością Żydów w dawnym Szamotułach. Grupa lektorów pracowała w roli przewodników miejskich, opowiadając o budynkach, które niegdyś tętniły życiem ich żydowskich mieszkańców. Zaproszeni goście mieli okazję zapoznać się z  bogatą historią miejsc, które do tej pory mijali bezrefleksyjnie. Na pierwszą wycieczkę, w dniu 7 czerwca, zaprosiliśmy między innymi przedstawicieli władz samorządowych oraz lokalnych instytucji oświatowych i kulturalnych.
W drugiej wycieczce, 12 czerwca, udział wzięli nasi rodzice, nauczyciele oraz mieszkańcy Szamotuł zachęceni plakatami rozwieszonymi w najważniejszych punktach miasta. Tak liczna grupa podążająca za przewodnikiem wzbudzała duże zainteresowanie przechodniów. Szczególnie, gdy nasi najżyczliwsi odbiorcy nagradzali naszą pracę oklaskami.
Kolejne wycieczki realizowaliśmy w ostatnich dwóch tygodniach czerwca. Na wystawę i spacer śladami szamotulskich Żydów zaprosiliśmy naszych szkolnych kolegów oraz uczniów szamotulskich szkół podstawowych.

19 czerwca z naszej inicjatywy i na nasze zaproszenie przyjechał do szkoły Naczelny Rabin Polski Michael Schudrich. Spotkanie z nim było ostatnim akordem finału projektu. Rabin obejrzał wystawę oraz prezentację, a swoją pozytywną opinię na ich temat zapisał po hebrajsku w księdze pamiątkowej. Na spotkaniu obecni byli również przedstawiciele władz samorządowych, instytucji kulturalnych i oświatowych oraz rodzina pani Zofii Napierały, odznaczonej medalem Sprawiedliwy wśród Narodów Świata. Do niej w szczególny sposób zwrócił się Rabin Schudrich, określając jej członków mianem „najlepszych ludzi świata”, „wzorem człowieczeństwa”. Druga część spotkania poświęcona była sytuacji współczesnych Żydów w Polsce. Rabin opowiadał również ciekawie o swoich korzeniach i odpowiadał  na pytania. Na zakończenie otrzymaliśmy z rąk starosty powiatu szamotulskiego, Józefa Kwaśniewicza, pamiątki będące nagrodami za naszą pracę.

19 czerwca gościliśmy przedstawicieli Forum Dialogu – Fundacji, która zainspirowała nas do poszukiwania w Szamotułach śladów społeczności żydowskiej. Z uwagi na ogrom wykonanej pracy, nasze zaangażowanie i kreatywność, to właśnie nas odwiedzili przedstawiciele Fundacji, aby uwiecznić projektowe działania na filmie. Film ten wysłany zostanie do wszystkich zainteresowanych Fundacją osób, a także pokazany na uroczystej Gali Szkoły Dialogu w Teatrze Wielkim Operze Narodowej. Niewielka trema nas wprawdzie nie ominęła, ale przede wszystkim poczuliśmy się bardzo wyróżnieni na tym etapie naszych działań.

Uczniowie Zespołu Szkół nr 2 im. Stanisława Staszica ‒ uczestnicy projektu

Poniżej zamieszczamy interesującą prezentację przygotowaną przez uczniów. Zapraszamy do jej pobierania i oglądania!

Szamotuły, 12.11.2017