Wiosną bywało pięknie. Przedmieście w gęstwinie bzów i jesionów, sady i ogrody łączyły się z podmiejskimi łąkami. Na tle zielonych pól grały w słońcu żywymi barwami sukmany kmieci i bogate stroje gospodyń. W niedzielę, w czasie odpustów tłum ludzi otaczał starożytny kościół szamotulski. W głównym ołtarzu lśnił srebrem ram i wotami ołtarz polowy Jana Sobieskiego, przywieziony spod Wiednia i darowany przez Jana Korzbok Łąckiego [3]. Chóry śpiewały słynną pieśń do matki Boskiej Szamotulskiej. I tak ludność i otoczenie tworzyły oazę polskości, odporną na zakusy germańskie. Kościoły, szkoła parafialna, ochronki, probostwo tworzyły jakby odrębny świat dla siebie, placówkę nie tylko kulturalną ale i patriotyczną. O nią rozbijały się fakle germanizacji.

Były to czasy „Kulturkampfu”. Ówcześni duchowni dawali dowody ofiarności i hartu. Około 700 księży było uwięzionych. Tak też ówcześni proboszczowie szamotulscy znosili prześladowanie bismarkowskie. Wspomnę tu inną kartę z dni małego miasta. Od lat [moich] najmłodszych, przez przeciąg może 30 lat, z losami Szamotuł związany był proboszcz ks. Wilczewski [4]. Typ niezwykły i oryginalny. Kościsty, wysoki, posiadający wybitne rysy, niespokojnie biegające czarne oczy, ożywiona gestykulacja. Mówił umyślnie gwarą. W dni odpustu trzaskały bicze powozów Goślinowskich z Kępy, Kościelskich ze Śmiłowa, Mycielskich lub Turnów i płoszyły gołębie, kury, perlice. Na progu stał proboszcz, zażywając tabaki, to machając czerwoną, niezwykłych rozmiarów chustką do nosa. Czasem szeptał młodemu wikaremu: „A ostrzegam przed starą Kościelną [?], to najgorsza z całej parafii, jak zacznie przypominać a to kolędy, nowenny, a to różańce, a oktawy, a pieśni przygodne ‒ to chwili nie będziesz miał spokoju, tak cię zapląta w nabożeństwa”. 

Fasada wschodnia i zachodnia kościoła kolegiackiego. Od strony zachodniej za czasów, kiedy w Szamotułach mieszkała rodzina Sławskich, było tylko jedno (środkowe) wejście. Pocztówki z okresu 1905-1918. Źródło: Widoki Powiatu Szamotulskiego na starych pocztówkach 1898-1945, Szamotuły 2016.

Stary proboszcz szamotulski miał swoisty sposób wyrażania się i obcowania z ludźmi. Mimo oryginalności, a może dlatego, był lubianym przez parafian. Celował w zręcznym omijaniu kazań, gdy mu zabrakło czasu na przygotowanie się, zwłaszcza na niedzielę. Przecierał wtedy czerwoną chustką oczy, niby, że nie może przeczytać notatek. I wtedy nagle zaintonował pieśń do Matki Boskiej Szamotulskiej, podjętą przez tłum wiernych. Gdy umarła zacna i sędziwa pani Zapałowska, należąca do honoracji miasta, przyszła delegacja z prośbą o mowę pogrzebową. Prałat obiecał i miał zamiar dobrze się przygotować, by sławić cnoty zmarłej. Ale cóż ‒ na probostwie są ciągle goście, trzeba ich przyjmować, nie ma czasu na skupienie myśli. Zakłopotany prałat stoi nad trumną, namyśla się, co mówić, a publiczność czeka. Więc chrząknął i zawołał: „Znaliście dobrze nieboszczkę Zapałowską i ja ją też dobrze znałem. Co wam tu będę wiele gadał ‒ a światłość wiekuista niech jej świeci na wieki wieków…” Mówca zażył tabaki i machnął chustką na znak zakończenia oracji ‒ tej najkrótszej ze wszystkich mów pogrzebowych. Czasem wywołał konsternację, stylem jemu właściwym, przerywanym charakterystycznym gestem rozłożonych rąk.

Pamiętałam z późniejszych lat rozmowy, kiedy już był starcem, owe dziwne czasem wypowiedzi. Ktoś opowiada, że do kolacji prowadził ładną aptekarzową. Na to proboszcz: „A toś ty jadł dużą łyżką!” Krótko przed jego śmiercią malowałam jego portret. „Maluje mnie Malka i to na olejno” ‒ chwalił się parafianom. Kiedy umierał, odwiedziła go stara pani Kościelska [5]. Sędziwy kapłan domyślił się gorliwej intencji swej parafianki i to go gniewało, więc rzekł: „Niepotrzebnie się pani fatygowała. Wszystko było ‒ sakramenta i oleje, i… i to, co ma być ‒ wszystko jak się należy”. 

Dykteryjki, facecje opowiadane przy tabace i machaniu czerwoną chustką miały staropolski, swoisty charakter, jakąś nutę jowialności. Toteż głowę pełną ekspresji uwiecznił w portrecie sławny malarz niemiecki Adolf Mencel, poznawszy ks. Wilczewskiego w Kissingen, a niemiecka żona starosty ówczesnego napisała powieść o ks. Wilczewskim na tle Szamotuł pod tytułem: Kto rzuci pierwszy kamieniem… 

Ul. Kapłańska w okresie 1905-1915. Budynek probostwa powstał w 1853 r., starszy o 20 lat jest kolejny budynek (obecnie mieszkanie kościelnego), za czasów ks. Wilczewskiego (1874) powstał wikariat. Parafia odstąpiła część swojej ziemi pod budowę szkoły; budynek wzniesiono w 1873 r., a rozbudowano w 1899 r. Źródło: Fotopolska.

Wychowanie młodzieży za pruskich czasów nie było łatwe. Jako dziecko nie pojmowałam troski rodziców o polskie wykształcenie. W szkółce oficjalna nauka była niemiecka, więc uczono języka polskiego prywatnie, ale i język niemiecki należał do ogólnego wykształcenia. Każdy dom polski stawał się oazą polskości i patriotyzmu. Walka była nieraz ciężka. Starano się niemczyć ludność polską przez szkołę, przez nasyłanie urzędników i wojska. W tych warunkach życie małomiejskie stawało się specjalnie uciążliwe. Atmosfera była ciężka i niewesoła, przyszłość pełna nieufności i zwątpienia. Pozornie powiększała się liczba obywateli, gdyż zbankrutowani ziemianie przeprowadzili się do miasteczka i tam prowadzili życie pozbawione głębszej treści. Charakterystycznym na owe czasy był drobny epizod, z którego często się śmiano. Gazeta niemiecka „Die Post” napisała przez pomyłkę o następcy tronu zamiast der Kronprinz ‒ der Kornprinz. Zarządzono sprostowanie. Chochlik drukarski spłatał figla po raz drugi ‒ w sprostowaniu napisano der Knorprinz. Wreszcie wytoczono gazecie proces o obrazę majestatu.

Mimo częstych wyjazdów do Poznania, zabaw zimowych i wycieczek wiosną w okolicę, odczuwali rodzice moi nudę i jednostajność. Wizyty krewnych doktorstwa z Kościana, sędziny Lewandowskiej, Ziołeckich rozweselały naszą rodzinę i w szał radości wprawiały dzieciarnię. Najgorszą do zniesienia była jesień, kiedy dla [z powodu] błota i kałuż nie można było używać przechadzek. Później dla ostrych mrozów trzeba było siedzieć w domu. Umeblowanie w tej wiktoriańskiej epoce było ‒ już nie chcę mówić niegustowne, ale wysoce niepraktyczne. Stół okrągły, wywrotny, o jednej nodze, chwiał się pod ciężarem wysokiej lampy naftowej o ciężkim kloszu, grożąc wywróceniem się i pożarem. Znów sofka krótka o wysokim oparciu była istną pułapką dla gości, a źródłem uciechy dla dzieci, które ją przewracały przy zabawie. Liczne stołeczki do oparcia nóg, dywaniki, etażerki, stoliczki do kwiatów, pudełka do szycia, albumy ‒ nie upiększały pokoi, ale były źródłem pomysłowych zabaw. Zwłaszcza w czasie nieobecności rodziców, kiedy to stawiano barykady, pawilony, namioty i przebierano się, bawiąc się w Indian lub rozbójników.

Ul. Dworcowa (ten odcinek nosił wówczas nazwę: Klasztorna) w okresie 1905-06. Po lewej stronie Kriegerdenkmal pomnik ku czci żołnierzy pruskich, którzy zginęli w czasie wojny prusko-austriackiej (1866) i prusko-francuskiej (1870-1871). Wzniesiono go w 1896 roku, a po odzyskaniu przez Polskę niepodległości przeniesiono na nieistniejący już dzisiaj cmentarz ewangelicki (więcej o pomnikach z tego samego miejsca w artykule ). Źródło: Fotopolska.

Ojciec mój (Stanisław Sławski) i matka (Konstancja z Ziołeckich) planowo i konsekwentnie byli oddani wychowaniu dzieci. Tematów do rozmowy nie brakowało w owe jesienne deszczowe wieczory. Żywym jeszcze wspomnieniem żyły przejścia w wojnie francusko-pruskiej w r. 1870 i niesamowite przygody ojca mego w tej kampanii. Ja jednak nie doceniałam różnych rzeczy: np. to, że ojciec z wojny przywiózł tylko dwie książki Contes de fee i A de Karr: Les fleurs animees, a wojskowi niemieccy wycinali z ram cenne obrazy, zwijali je w rulon i przywieźli w tornistrach jako Kriegsbeute [łup wojenny].

Leniwie płynęły dni szamotulskie, zwłaszcza dla rodziców ‒ to był już ósmy rok pobytu. Aż nagle niespodziewanie nastąpiła zmiana. Wbrew ówczesnej polityce, kierującej wyższych i niższych urzędników na zachód, w celach germanizacji, ojciec mój zamiast być wysłanym na zachód, otrzymał nominację na sędziego w Poznaniu. Skończyła się dla mnie sielankowa młodość, dla rodziców wygnanie. Radość wielka zapanowała w rodzinie, lubiącej bądź co bądź odmianę. W porównaniu z Szamotułami był Poznań wielkim miastem pełnym atrakcji i dogodnych warunków życia. Małe miasta nie miały wówczas kanalizacji [6]. Wodę do mieszkań przynoszono wiadrami ze studni w podwórzu. Jesienią i zimą błoto i woda zalegały ulice źle oświetlone. Cieszyliśmy się więc na zmianę warunków.

Tak to niegdyś bywało w Szamotułach. Przeszło minęło. Czas przemknął, trącił skrzydłem w struny, budząc wspomnienia z lat dziecięcych.

Obszerne fragmenty wspomnień opublikowanych w Kalendarzu Ziemi Szamotulskiej 1958 pod red. Romualda Krygiera.

Opracowanie Agnieszka Krygier-Łączkowska