Jeden muzykant, basista spod Kaźmierza imieniem Zdzichu, szedł sobie pewnej nocy brzegiem Samy. Właściwie to wlókł się noga za nogą, przygarbiony ze smutku, i rozpamiętywał swoje nieszczęście. Wracał z nieudanego wesela. Goście sobie popili i wszczęli awanturę. Złość gawiedzi skupiła się na kapeli. Ludziska rzucili się na muzykantów, a ci zaczęli uciekać. Zdzichu w pośpiechu zostawił swoje basy, więc ludzie całą nienawiść wyładowali na nich. Instrument poszedł w drzazgi, tak samo smyczek. Gdzie on teraz kupi takie basy?

W ogóle źle mu się w życiu działo. Dzieciaków w chacie gromada, a bieda taka, że aż piszczy. O nim zaś wszyscy mówili, że ma „dziurawe ręce”. Bo też za co by się nie wziął, nic się nie udawało. Zasiał pszenicę – uschła na wiór. Chciał hodować wieprzki, ale jakaś zaraza przyszła i wygubiła zwierzęta. Ledwie ostatnie prosię ocalił na wielkanocny stół. Potem za pożyczone dukaty kupił krowę. Gdy jednak wygnał ją na popas nad Samę, padła. Widać natrafiła na śmierdzącą rosę albo się najadła blekotu , który tu i ówdzie rósł w nadrzecznych zaroślach. Jedno, co mu świetnie szło, to granie w kapeli na basach. Jak tylko pociągnął smykiem po strunach, nogi ludziom same się do tańca rwały. I co z tego, skoro teraz basy mu przepadły?

Taka rozpacz chwyciła Zdzicha, że zapragnął skończyć z tym wszystkim i odebrać sobie życie. Nad samym brzegiem rzeki rosła sosna. Mężczyzna skierował się w jej stronę. Zaczął szukać odpowiedniej gałęzi, żeby się powiesić. Księżyc w pełni ogarniał bladą poświatą drzewa, nadając im kształty groźnych straszydeł. I wtedy Zdzichu spostrzegł jakiś błysk wśród paproci. Zdumiony, zbliżył się do tego miejsca i zaczął uważnie wypatrywać. Znów coś błysnęło. Schylił się, rozgarnął łodygi i zobaczył dużą złotą monetę, która odbijała księżycowe światło.

– Nie do wiary! – szepnął pod nosem. – To dukat!

– Jak się dobrze postarasz, to znajdziesz jeszcze dwa – usłyszał nagle chropowaty głos dochodzący zmroku

Serce zabiło mu mocniej. Zdało mu się, że widzi jakąś czarną zgarbioną postać. Była to wiedźma leśna.

– Rozejrzyj się dobrze – zaskrzeczała. –To reszta skarbu skąpego pana, który wiele lat temu odmówił mi jałmużny. Został tu na zawsze, a jego monety zamieniły się w mrówki. Jeśli weźmiesz te trzy sztuki złota i choć jedną przeznaczysz na coś dobrego, pokuta tego nieszczęśnika się skończy, podobnie jak twoja bieda. Ale pamiętaj: jeśli przehulasz pieniądze, czeka cię surowa kara. Kra, kra, kraaaa!

I w tym samym momencie wiedźma zamieniła się w kruka, zamachała skrzydłami i z ponurym szumem odleciała w mrok. Przerażony, ale i zaciekawiony Zdzichu rozgarnął mech i rzeczywiście znalazł dwa kolejne dukaty. Miał więc trzy złote monety! Ucieszył się, a ponure myśli znikły w mroku. Skierował kroki w stronę chałupy i pogwizdywał wesoło. Zastanawiał się, co zrobić z niemałą przecież kwotą. Wspomniał zniszczony instrument i przyszło mu do głowy, że każe sobie zbudować nowe basy. Czy to dobry cel? „Skoro tylko basować potrafię, to chyba dobrze, że wydam pieniądze na instrument. W Kaźmierzu mieszkają stolarze. Jeden z nich, Antoni, jest niezłym budowniczym instrumentów. Trzy dukaty powinny w zupełności wystarczyć na nowiutkie basy!”.

Zaraz następnego dnia, podniecony nocnym znaleziskiem, wybrał się do Kaźmierza. Po drodze postanowił jeszcze tylko pochwalić się swoim szczęściem przed znajomymi. Zaszedł więc do karczmy, gdzie spotkał kilku kamratów. Wdał się z nimi w rozmowę, którą suto zakropili gorzałką. Niestety, Zdzichu miał słabość do trunków. Rozochocony podziwem koleżków, postawił im po kielichu, potem jeszcze raz i jeszcze…Aż przebrał miarę. Ani się spostrzegł, gdy słońce schowało się za dachy, a on, mocno podchmielony, nadal siedział w karczmie z dwoma tylko dukatami. Jednego roztrwonił na gorzałkę. Przypomniały mu się słowa wiedźmy. Przestraszony groźną wróżbą, zabrał się do domu z mocnym postanowieniem, że już nigdy nie zajrzy do kieliszka.

„Dwa dukaty to za mało na basy od Antoniego – pomyślał ze smutkiem. – Ale przecież w Kaźmierzu mieszka jeszcze Bartosz. Wprawdzie instrumentów nie robi, ale sam grywa na basach. Może za dwa dukaty zgodzi się wystrugać dla mnie drugie? Tak! Jemu zlecę robotę”.

Będąc dobrej myśli, położył się spać i postanowił skoro świt znowu wyruszyć do Kaźmierza, do stolarza Bartosza.

Tak też zrobił. Szedł na skróty brzegiem Samy, a i tak zmęczył się drogą. Kiedy dotarł na miejsce, coś go podkusiło, żeby przed wizytą u rzemieślnika przepłukać gardło piwem w gospodzie. Lecz niestety: znowu przeholował. Ani się spostrzegł, kiedy minęło kilka godzin, a on wydał całego dukata! „Jeśli przehulasz pieniądze czeka cię kara!” – zadźwięczała mu w uszach przestroga. Natychmiast ochłonął. Został oto z jednym dukatem. Ogarnięty zgrozą, wybiegł z gospody i jął rozpytywać, gdzie może za dukata zamówić basy.

– Jeden dukat? Wystarczy ino na trumnę – rzekł mu jakiś przechodzień.

Wtedy przyszło Zdzichowi do głowy, że przecież na skraju wsi mieszka kulawy Tomaszek, który zbija trumny. Może za dukata skleci z desek chociaż proste basy! Pomysł dodał mu otuchy. Po chwili był już przy drewnianym płocie tomaszkowego gospodarstwa.

– Niech będzie pochwalony – rzekł na powitanie.

– Na wieki wieków. A co was do mnie sprowadza? Mam nadzieję, że nikt wam nie umarł.

– A nie, nie o trumnę mi chodzi. Chciałbym, żebyście mi sklecili basy, bo moje na weselu rozbili.

– Ja nie umiem– wzbraniał się stolarz. –Trumny, stoły, stołki, zydle , to co innego.

– Zgódźcie się – błagał Zdzichu. –Mam tu złotego dukata. To jak będzie?

Błysk monety zachęcił Tomasza.

– Najgorzej z pudłem – podrapał się w czoło. –Nie umiem go zrobić.

– A z tego by nie można? – Zdzichu wskazał na małą, dziecięcą trumienkę opartą o ścianę.

– E, nie! To trumna dla najmłodszej córki Karwatów. Ojciec zawczasu zamówił, bo podobno już ksiądz u niej był, taka chora. Mówią, że do niedzieli nie dożyje.

– Ja się pomodlę za to dziecko. Może wyzdrowieje. A wy mi z tej trumny zbudujcie basy!

I Zdzichu dokładnie wyjaśnił Tomaszkowi, jak ma wyglądać instrument.

– Wiem, że za piękne to te basy nie będą – zasępił się. –Ale na lepsze mnie nie stać.

Nie wiadomo, czy zadziałały modlitwy Zdzicha, czy lekarstwa, ale mała od Karwatów poczuła się w sobotę lepiej, a kilka dni później już wstawała. Tymczasem Tomaszek z przygotowanej dla niej trumny klecił basy dla Zdzicha. Jakoż po niedługim czasie instrument był gotowy. Miał jednak kanciaste pudło.

– O dziwo, całkiem nieźle brzmią – orzekł Zdzichu, gdy założył trzy struny i wypróbował smykiem. Z zadowoleniem oglądał też otwory na pudle w kształcie półksiężyców.

– A tu, zobaczcie – wskazał Tomaszek. – Na szczycie dołożyłem trzy mosiężne blaszki. Jak będziecie potrząsać, to te blaszki też się odezwą.

– Sprytnieście wymyślili! Dziękuję wam!

I od tej pory Zdzichu znów zaczął grywać na swoich basach. A że miał do tego talent, kapele go rozchwytywały. Podobało się też wszystkim pobrzękiwanie owych krążków dołożonych przez kulawego Tomaszka. Dzięki częstym występom na weselach i rozmaitych zabawach udało się Zdzichowi spłacić długi, zreperować chałupę i polepszyć byt rodziny. Wróżba leśnej staruchy się spełniła. Wkrótce bieda całkiem opuściła chatę Zdzicha i żył sobie z żoną i dziećmi przez wiele lat w szczęściu i zdrowiu. Z biegiem czasu włosy mężczyzny zbielały, ale wciąż chętnie grywał na zabawach.

Pewnego razu podczas wiejskiego wesela do kapeli podszedł jakiś staruszek. Zdzichu z trudem rozpoznał w nim kulawego Tomaszka.

– Pamiętacie, jakeście u mnie zamówili basy z trumny dla córki Karwatów? – zapytał stolarz.

– A jużci, że pamiętam! Bardzo dobre basy! Nie zamieniłbym ich na inne.

– No to wam powiem, że dzisiaj gracie na weselu owej córki Karwatów, która już prawie w tej trumnie leżała.

Zdumiał się Zdzichu, zdumieli pozostali muzykanci. Pannie młodej było na imię Maryna. Zdzichu zadzwonił łyżką o talerz, żeby umilkły rozmowy, i ozwał się w te słowa:

– Drodzy weselnicy. Przypadek sprawił, że gram dziś na weselu panienki, która jako dziecko bardzo chorowała i już była dla niej trumna zbita z desek. Ale cud się stał. Kazałem stolarzowi z trumny owej zbić basy i przyobiecałem modlitwę za zdrowie dziecka. I Bóg wysłuchał próśb moich. Dzięki temu ja mam basy, a dziewczyna dożyła swojego wesela. Czy panna młoda zgodzi się, aby jej imieniem nazwać ten niezwykły instrument?

Zaległa cisza, wśród której rozległo się dziewczęce „Tak”. A potem Zdzichu wpadł w objęcia panny młodej i poczuł dwa siarczyste pocałunki na policzkach. Zaczerwienił się, otarł ręką zwilgotniałe oczy i krzyknął:

Młodzi Państwo, długie lata żyjcie z Panem Bogiem,
niech się wasze dzieci w zdrowiu chowają za progiem!

A potem zwrócił się do muzykantów:

Wiwat, wiwat, panu memu,
wiwat, wiwat, mnie samemu,
wiwat, wiwat i tej pannie,
która ładnie patrzy ma mnie.

Jak nie zadźwięczą skrzypki! Jak nie zadudlą dudy! Jak nie zaburczy maryna z pobrzękiwaniem krążków umieszczonych na szczycie! A kiedy zmęczeni weselnicy już chcieli odsapnąć, Zdzichu znowu krzyknął:

Niechże maryna wtórem grzmi,
ty od Szamotuł pieśni rżnij,
bo nasze nóżki żelazne,
oj, do taneczka pojazne!

I ponownie zadźwięczał dziarski wiwat, a nogi tancerzy trzasnęły w podłogę.

Od tej pory nazwa „maryna” przylgnęła do instrumentu, a jego sława rozeszła się po całej okolicy. Wkrótce wszyscy mieszkający w pobliżu muzykanci chcieli używać w kapelach takich basów, jakie miał Zdzichu: o kanciastym kształcie, z brzękadłami na szczycie. Nazywali je też jak te pierwsze Zdzichowe basy – „maryną”.

ADWENT – WIGILIA – KOLĘDA… – tajemnice słów

Słowa: adwent, wigilia, pasterka, pastorałka, kolęda, karnawał od razu kojarzą nam się ze świętami Bożego Narodzenia, z niepowtarzalną atmosferą tych grudniowych dni. Czy jednak zastanawialiśmy się kiedyś, wypowiadając te słowa, nad tym, skąd wzięły się one w naszym języku i jakie były ich językowe losy? Czy nasi przodkowie, mówiąc je, naprawdę myśleli o tym samym co my?

ADWENT, WIGILIA

Wyrazy te język polski przejął z łaciny. Adventus w języku łacińskim znaczyło „przyjście”, natomiast vigilia – „czuwanie, straż”. W języku polskim (w najstarszych znanych nam tekstach) odnaleźć możemy wyrazy adwent i wigilia w tych pierwotnych znaczeniach. Jednak od samego początku funkcjonowania tych wyrazów w polszczyźnie na plan pierwszy wysuwają się inne znaczenia. Wynika to z faktu, że słowa te zapożyczyliśmy z łaciny jako wyrazy-terminy związane z wiarą chrześcijańską, z Kościołem.

Słowo adwent oznaczać zaczęło czterotygodniowy okres poprzedzający święto Bożego Narodzenia. Nazwa wiąże się z tym, że czas ten ma być dla chrześcijan okresem duchowego przygotowania na narodziny, przyjście („adventus”) Chrystusa. Okres ten nazywa się niekiedy również postem mniejszym – dla odróżnienia od Wielkiego Postu poprzedzającego święta Wielkanocy. Pierwsi chrześcijanie spędzili dni poprzedzające święta religijne zgodnie z nakazem Chrystusa – to znaczy czuwając i modląc się. Stąd też słowem wigilia („czuwanie”) zaczęto nazywać wszystkie dni poprzedzające święta kościelne. Dziś również mówi się na przykład o wigilii wielkanocnej (Wigilii Paschalnej) – czyli Wielkiej Sobocie.

We współczesnym języku słowo wigilia odnosi się głównie do dnia poprzedzającego Boże Narodzenie. Gdy mówimy wigilia, bez podania, jaki dzień ona poprzedza, nie ma wątpliwości, że chodzi właśnie o wigilię Bożego Narodzenia i w tym znaczeniu w zapisie stosujemy dużą literę: Wigilia. Natomiast nie mówi się dziś wigilia ślubu, wigilia odjazdu. Tego typu wyrażenia można spotkać w dawnej polszczyźnie, gdyż słowo wigilia oznaczało w naszym języku nie tylko dzień przed świętem kościelnym, ale występowało również w znaczeniu bardziej ogólnym: „dzień poprzedzający inny (ważny) dzień”. W języku współczesnych Polaków nie występuje już chyba dawne wyrażenie Wigilie za umarłych ‒ określano nim niegdyś wieczorne nabożeństwa żałobne, modlitwy za zmarłych. Z wigilią Bożego Narodzenia wiąże się wieczerza wigilijna. Ten tradycyjny wieczorny posiłek również nazywany bywa wigilią (jeść z kimś wigilię). Mamy tu do czynienia z ciekawym procesem językowym: słowo wigilia, oznaczające cały dzień, przeniesione zostało na najbardziej charakterystyczny, nieodłączny element tego dnia – wspólne spożycie tradycyjnego posiłku.

KOLĘDA

Kolęda to dziś „pieśń związana tematycznie z narodzinami Chrystusa” lub „odwiedziny parafian przez księdza w okresie Bożego Narodzenia”. W języku staropolskim słowo to miało więcej znaczeń. Najczęściej określało ono podarek z okazji Bożego Narodzenia lub Nowego Roku, później – również daninę pobieraną przez duchownego w okresie świąt Bożego Narodzenia. Wyraz kolęda pojawiał się także w związku z ludowym zwyczajem składania życzeń przez – chodzących od domu do domu, najczęściej z szopką – przebierańców.

W XVI wieku wyraz ten odnosić zaczęto do pieśni związanych tematycznie z okresem Bożego Narodzenia. Na początku kolędami zwano nie tylko pieśni religijne, ale również piosenki świeckie, które ludowi kolędnicy kierowali do przyjmującego ich gospodarza. We współczesnym języku brak znaczenia kolęda – „Nowy Rok”. I w tym znaczeniu słowo kolęda pojawiło się w tekstach staropolskich. Zapomniane zostały przenośne związki wyrazowe nosić kogo, co po kolędzie czyli „obmawiać kogo, plotkować” i nogi komu chodzą po kolędzie ‒ to znaczy „plączą się komu nogi (ktoś jest pijany)”.

Wiemy już, jakim przemianom ulegało w ciągu wieków znaczenie słowa kolęda. Skąd jednak wyraz ten wziął się w naszym języku? Niektórzy dziewiętnastowieczni uczeni twierdzili, że kolęda to zapisane w inny sposób (z literą „ę”) imię słowiańskiego bóstwa zwanego Kolendą, Koladą lub Koledą, którego święto nasi przodkowie mieli rzekomo obchodzić 24 grudnia. W rzeczywistości słowo to jest zapożyczeniem z łaciny (calendae), przedostało się do języka Słowian prawdopodobnie jeszcze wtedy, gdy posługiwali się oni jednym, wspólnym językiem, który w językoznawstwie określa się mianem języka prasłowiańskiego. W łacinie wyraz calende oznaczał pierwszy dzień miesiąca, w niektórych językach romańskich (czyli wywodzących się z łaciny) znaczy również „Boże Narodzenie”. Warto dodać, że od łacińskiego calendae pochodzi słowo calendarium – po polsku kalendarz. Słowa kolęda i kalendarz mają więc wspólny rodowód.

Agnieszka Krygier-Łączkowska

Ulice Szamotulskiego i Szamotulczyka ‒ do poprawy!

W południowo-wschodniej części Szamotuł, w pobliżu ul. Sportowej, usytuowane jest rozbudowujące się od końca lat 80. ubiegłego wieku osiedle, którego ulicom patronują wybitne osoby w różny sposób związane z Szamotułami i regionem. Są wśród nich ulice Wacława Szamotulczyka i Dobrogosta Szamotulskiego, leżące w bezpośrednim sąsiedztwie: obie odchodzą od ul. Łukasza Górki i biegną równolegle, pierwsza z nich dochodzi do Sportowej, druga kończy się ślepo.

Patron ulicy Wacława Szamotulczyka jest ogólnie znany, nie tylko mieszkańcom Szamotuł. Chodzi tu przecież o postać Wacława ‒ XVI-wiecznego kompozytora, muzyka i poety, określanego często mianem najwybitniejszego kompozytora polskiego przed Chopinem. W Szamotułach postać Wacława upamiętniono już w 1947 roku, kiedy to przy ul. Dworcowej odsłonięto poświęcony mu obelisk z piaskowca. Wacław z Szamotuł jest patronem Państwowej Szkoły Muzycznej I i II stopnia, na początku lat 90. XX wieku jego imieniem nazwano halę widowiskowo-sportową.

W historii Szamotuł było kilku Dobrogostów Szamotulskich, imię to powtarzało się bowiem w obu gałęziach rodu Nałęczów, którzy byli właścicielami Szamotuł. Najważniejszy był tu Dobrogost Świdwa Szamotulski (urodzony w II połowie XIV w., zmarły ok. 1462 r.). Dobrogost był współwłaścicielem Szamotuł razem z bratem Wincentym, jednak to on bardziej zajmował się miastem niż przebywający na Rusi jako jej starosta Wincenty. Za jego czasów powstał Zamek Świdwów, kościół św. Stanisława, szkoła parafialna, szpital (Por. tekst Szamotulscy. http://regionszamotulski.pl/dzieje-ziemi-szamotulskiej/page/5/).

Na tabliczkach z nazwami ulic umieszczono tylko „nazwiska” patronów: Szamotulczyk, Szamotulski. I tu pojawia się problem, a właściwie nawet kilka problemów. Po pierwsze ‒ nie są to nazwiska w dzisiejszym ich rozumieniu. Współczesne nazwisko to nazwa własna rodzinna, dziedziczona zwykle po ojcu (choć może być także po matce), obowiązkowa, występująca wspólnie z imieniem. W funkcjonowaniu oficjalnym to właśnie nazwisko jest ważniejsze, w życiu rodzinnym istotniejsze jest imię. W wiekach XV i XVI, czyli czasach Dobrogosta Świdwy i Wacława, tak rozumiane nazwiska jeszcze nie istniały. Wraz z rozwojem społeczeństwa zrodziła się potrzeba uzupełniania imion jakimś drugim określeniem. Zwykle zawierało ono informację o tym, czyim ktoś jest synem (np. Janik ‒ syn Jana, Szymonowic ‒ syn Szymona), skąd pochodzi (w wypadku szlachty także: jakiej miejscowości jest właścicielem) (np. Janko z Czarnkowa), jaką funkcję pełni (jaki zawód wykonuje) lub co go charakteryzuje (np. Mały). Tę samą osobę nazywano na kilka różnych sposobów, np. Dobrogost raz mógł być określany jako Dobrogost syn Sędziwoja, innym razem jako Dobrogost z Szamotuł, Dobrogost Szamotulski, Dobrogost ‒ Pan na Szamotułach lub Starosta Wielkopolski Dobrogost. Ciągle ważniejsze było imię, drugie określenie nie musiało się pojawiać. Co z tego wynika dla interesujących nas nazw ulic? Otóż ‒ jeśli już skracać nazwę Dobrogost Szamotulski, to tylko do: Dobrogost (a najlepiej Dobrogost Świdwa), analogicznie ‒ zamiast mówić o Wacławie Szamotulczyku, możemy powiedzieć po prostu Wacław. I druga sprawa: używanie nazw ulic Szamotulczyka i Szamotulskiego jest nie tylko niewłaściwe ze względów językowych, ale także bardzo niepraktyczne. Nazwy te nie będą pełniły swojej podstawowej funkcji, jaką jest odróżnianie, bo ze względu na swe podobieństwo zawsze będą się myliły.

Jaki z tego płynie wniosek: najlepiej używać pełnych nazw i koniecznie zmienić tabliczki. I to nie tylko te dwie, ale o tym innym razem.

Agnieszka Krygier-Łączkowska