Pożydowskie mieszkanie i getto

Miasto zrobiło na mnie niezbyt korzystne wrażenie: było szare i brudne. Ponad połowę mieszkańców stanowili Żydzi. Mieszkaliśmy, jak już wspomniałem, w mieszkaniu pożydowskim. Przy każdych drzwiach znajdowała się mezuza, czyli zwój pergaminu z napisaną odręcznie modlitwą – dwoma fragmentami z Biblii. Zwoje te były umieszczone jakby w futerałach przybitych skośnie do futryn. Dowiedziałem się, że pobożni Żydzi, przechodząc przez drzwi, dotykali mezuzę palcami, które następnie przykładali do ust. Czynili tak zwłaszcza przy wychodzeniu z domu. Mezuzę uważało się wówczas powszechnie za rodzaj talizmanu, strzegącego domu przed złem. Często wyjmowałem te pergaminy i z nudów bawiłem się nimi. Robiłem z nich łódeczki, kwiatki, ptaszki i samolociki. Ciocia, będąca osobą bardzo przesądną, zabraniała mi tych zabaw, ostrzegała przed nieszczęściem. Nic to nie pomagało.

Niekiedy jadłem żydowską macę. Jest to przaśny chleb, spożywany w czasie świąt Paschy. W czasie okupacji hitlerowskiej włoszczowscy Żydzi (nie wiem, czy wszyscy) jedli mace cały rok. Kształtem przypominały duże naleśniki, tylko były dość twarde. Łamało się je jak wafle. Smakiem przypominały suchary wojskowe. Dostawałem je od kolegów żydowskich. Niektórzy znajomi rodziców odradzali mi ich jedzenia, ponieważ powtarzali dość obiegową opinię, że do pieczenia mac Żydzi używali krwi niemowląt.

Okolice kościoła we Włoszczowie, czas po zajęciu miasta przez Niemców (1939 r.)

Żydzi bronili się przed rekwirowaniem mąki przez hitlerowców w ten sposób, że mieszali ją z wodą i z powstałej papki robili kuleczki, które na blaszkach od placka wysuszali w gorących piekarnikach. Przed użyciem kulek, które przechowywano w torebkach lub słojach, rozkruszano je i używano jak mąkę. Niemcy tego podejrzanego artykułu spożywczego nie konfiskowali.

We Włoszczowie na początku lipca 1940 r. utworzono żydowskie getto, które zlikwidowano we wrześniu 1942 r. Jego mieszkańcy pracowali w pobliskich kamieniołomach i przy melioracji łąk. Hitlerowcy podczas likwidacji getta rozstrzelali ponad 100 osób, pozostałych jego mieszkańców wywieziono do niemieckiego ośrodka masowej zagłady w Treblince.

Mieszkańcy Włoszczowy na początku okupacji

W getcie miałem kolegów. Przedostawałem się do nich poprzez ruchome deski w szczelnym płocie. Nie bawiłem się z nimi inaczej jak w sklep, handel. Często też z nimi naprawdę handlowałem. Był to głównie handel wymienny. Wymieniałem z nimi stare monety, ładne guziki, znaczki pocztowe, widokówki, jakieś obrazki, różne małe pudełka. W getcie obserwowałem Żydów modlących się, chodzących w chałatach i myckach. Niekiedy Ojciec późnym wieczorem wysyłał mnie do getta. Przynosiłem stamtąd różne towary, przede wszystkim męskie kapelusze, które Ojciec sprzedawał spod lady w pożydowskim sklepie galanteryjnym, w którym pracował. Pewnego razu, po wyjściu z getta przez dziurę w płocie, natknąłem się na patrol żandarmerii. Jeden z żandarmów pomacał niesiony przeze mnie worek z kapeluszami i stwierdził (tyle zrozumiałem), że to jest szaber. Obaj roześmiali się głośno. Kontrolujący żandarm machnął jednak ręką i puścił mnie wolno (uciekałem z duszą na ramieniu; byłem wówczas małym i chudym dziewięciolatkiem!). Przypominam sobie, że Żydzi w getcie mieli do czynienia z własną policją żydowską – z pałkami, z polską policją granatową – z karabinami, niemiecką żandarmerią – z pistoletami automatycznymi. Porządku jakiś czas pilnowali także żołnierze ukraińscy, tzw. własowcy.

Partyzanci, hitlerowcy i niebezpieczna ciekawość

W latach 1943-1944 nasiliły się nocne wyprawy partyzantów do miasta. Włoszczowa leżała w centrum lasów, każda droga wychodząca z miasta przechodziła – po kilku kilometrach – przez lasy, w których roiło się od partyzantów różnych orientacji. Partyzanci rozbijali głównie sklepy spożywcze, choć także z artykułami bławatniczymi [tkaninami], galanteryjnymi i pasmanteryjnymi. W czasie ich nocnego pobytu w mieście „była Polska”.

Pewnego razu, zimą, nocną porą partyzanci przystawili drabinę do balkonu mieszkania burmistrza Leona von Rybińskiego przy Rynku. Wyciągnęli go z mieszkania, rozebrali do naga, położyli na porzucony na środku Rynku nagrobek z cmentarza żydowskiego i na nim sprawili mu ciężkie lanie. Pobity Rybiński musiał śpiewać: „Jeszcze Polska nie zginęła”. Wkrótce po tym wydarzeniu burmistrz opuścił Włoszczowę. Wsławił się w mieście m.in. tym, że chodniki Rynku – zamiast płytkami – kazał wyłożyć nagrobkami z cmentarza żydowskiego.

W nocy z 18 na 19 lipca 1943 r. Włoszczowa została całkowicie opanowana przez oddziały Armii Krajowej. 18 marca i 25 lipca 1944 r. odbyły się tu akcje oddziału AK „Marcina”. 6 czerwca i 27 listopada 1944 r. we Włoszczowie swe zasadzki zorganizował oddział Armii Ludowej „Garbatego”. Za różne akcje partyzantów często konsekwencje ponosiła miejscowa ludność. Niektórzy mieszkańcy dostawali się do istniejącego tu aresztu żandarmerii, który utworzono już pod koniec września 1939 r. Z tego aresztu więźniów wywożono głównie do obozów koncentracyjnych. Po przeprowadzonych śledztwach ponad 250 osób zostało rozstrzelanych. 31 października 1943 r. na cmentarzu żydowskim we Włoszczowie zamordowano około 100 kobiet i mężczyzn. Dzień ten nazwano „krwawą niedzielą”. Szczególnie pamiętam ich duży pogrzeb. Wśród rozstrzelanych Polaków był syn znajomych Rodziców – 20-letni Czesław Friske, brat Elżbiety. Ciała chowano w surowych drewnianych trumnach. Był to dzień żałoby i płaczu.

Romek Krygier (z prawej) z kolegami we Włoszczowie

Hitlerowcy stosowali również inne represje, np. w czasie rewizji mieszkań zabierali wszystko, co im się podobało. Strzelaniny zdarzały się także w ciągu dnia, kiedy Niemcy stwierdzili obecność partyzantów w mieście. Pewnego razu przyglądałem się takiej strzelaninie, stojąc na progu naszego domu. Hitlerowcy i partyzanci ostrzeliwali się wzajemnie, kryjąc się za narożnikowe domy Rynku. Pociski z pistoletów świstały mi koło uszu. Łatwo wtedy mogłem zginąć. Ojciec, zorientowawszy się, że nie ma mnie w mieszkaniu, korytarzem frontowego domu podszedł do progu, skąd wciągnął mnie siłą do domu. Dostałem wówczas po portkach potworne lanie. Ojciec krzyczał, że mnie zabije, jeśli przedtem nie zginę od przypadkowej kuli. Niezdrowa moja ciekawość, nie tylko w tym wypadku, doprowadzała mojego Ojca do szału, do białej gorączki.

Kiedyś biegałem po Rynku w czasie, kiedy niemieccy żołnierze zgarniali ludzi do jakichś robót lub do wywózki – może do obozów koncentracyjnych? Do mnie dobiegło dwóch szkopów i jeden z nich chwycił mnie mocno za prawą rękę, aby mnie gdzieś odprowadzić. Zacząłem potwornie krzyczeć i beczeć jak baran odzierany ze skóry. Próbowałem wyrwać się szwabowi, ale ten nie puszczał. Zrozpaczony, pełen strachu, ugryzłem Niemca w rękę powyżej dłoni. W ten sposób uwolniłem się i zacząłem uciekać. Szkop dobiegł do mnie i swym ciężkim żołnierskim buciorem kopnął mnie w kość ogonową (do dziś w czasie zmieniającej się pogody czuję ból w tej okolicy!). Po chwili usłyszałem repetowanie karabinu. Strach spowodował, że uciekałem bardzo szybko. Jako dziecko czasu wojny już wiedziałem, że należy „wiać wężykiem”. Nie biegłem w kierunku domu, tylko boczną uliczką do uliczki przebiegającej z tyłu za naszym domem. Ojciec znowu był zmuszony spuścić mi tęgie lanie.

W lecie 1944 r. hitlerowcy, spodziewając się przesunięcia frontu na zachód, szykowali się do obrony. W okolicy Włoszczowy nakazali Polakom kopać rowy strzeleckie i przeciwczołgowe. W niedzielne ranki ogłaszali zbiórki ludzi do kopania rowów poprzez bicie w małe dzwony, znajdujące się na narożnikach Rynku. Kilka razy pojechałem z Matką, podstawioną na Rynku ciężarówką, kopać rowy przeciwczołgowe, ponieważ w tym czasie Ojciec ciężko chorował. Za kilkugodzinną pracę Niemcy płacili wszystkim „okopowiczom” ohydnymi papierosami, po 10 sztuk na twarz.

Rodzina Krygierów w dniu 1. komunii Romka (1943 r.): Jurek, Czesława, Kazimierz i Zofia, z przodu Andrzej i Romek

Ojciec pracował we Włoszczowie w pożydowskich sklepach galanteryjnych (pisałem o tym już wcześniej). Niemcy do sklepów pożydowskich angażowali wysiedlonych Polaków z Wielkopolski, ponieważ ci znali język niemiecki. W drugim z kolei sklepie Ojciec pracował wspólnie z mieszkańcem Szamotuł, kupcem Kazimierzem Starczewskim, przedwojennym właścicielem sklepu odzieżowego i bławatów na narożniku ul. Kościelnej i ul. Wronieckiej. Część towarów sprzedawano Polakom na specjalne bony – znaczki. Wieczorami, przy karbidówce, cała nasza rodzina siadała do ich naklejania na duże arkusze papieru. Ojciec z tymi bonami dokonywał jakichś manipulacji, nie wiem tylko, na czym one polegały. Czasami bony już naklejone odklejaliśmy (klej był podły!) i przenosiliśmy na inne arkusze.

Zdarzało się, że – szczególnie w 1944 r. – do sklepu przychodzili wyżsi oficerowie niemieccy i domagali się sprzedaży guzików wojskowych z polskimi orzełkami (zapasy przedwojenne). Ojciec za każdym razem twierdził, że takich guzików w sklepie nie ma. Wówczas ci informowali, że wiedzą o pewnych zapasach takich guzików w sklepie. W czasie nieobecności innych klientów oficerowie rozpinali swe niemieckie mundury i pokazywali, że pod spodem mieli polskie mundury wojskowe. Byli to ludzie z lasu. Sprzedaż guzików następowała wówczas od razu. Ojciec czasami myślał, czy nie były to prowokacje niemieckie. Ojciec ze swoim współpracownikiem, po wyczerpaniu zapasu tych guzików, upozorował włamanie do sklepu. Bał się konsekwencji ze strony Niemców. Po „włamaniu” mógł tłumaczyć się, że polskie guziki wojskowe zginęły w czasie rabunku. Sprawa jakoś rozeszła się po kościach.

Czesława i Kazimierz Krygierowie w czasie niedzielnego spaceru za miasto, ok. 1942 r.

Od 1944 r. nasiliła się propaganda hitlerowska, eksponująca liczne zwycięstwa niemieckie na wszystkich frontach. Pamiętam kolorowe afisze (plakaty), na których widniały wielkie liczby zdobytej na żołnierzach radzieckich broni i amunicji. Wyczuwało się już wówczas dużą nerwowość wśród fryców. Zorganizowali oni blisko naszego domu małą szkółkę podoficerską. Po pewnym czasie Niemcy chcieli do niej werbować młodych Polaków. Dlatego w oknie wystawowym blisko położonego sklepu umieścili wielką planszę z orłem polskim na … czarnym tle. Nie wiem, czy ta zachęta wpłynęła na werbunek Polaków do Wehrmachtu.

W lecie 1944 r. na podwłoszczowską łąkę przypadkowo spadła bomba, która jednak nie wybuchła, tylko zaryła się w ziemię. W leju bomby powstała mała górka. Tłum ciekawskich zbiegł się oglądać to „cudo”. Naturalnie, nie mogło tu zabraknąć również mnie. W pewnym momencie skoczyłem na bombę i zacząłem po niej skakać. Ludzie w popłochu odskoczyli od tego miejsca, bali się eksplozji bomby. Pod moim adresem poleciały brzydkie i niewybredne słowa. Z tłumu wyskoczył jakiś mężczyzna i ściągnął mnie z tej niebezpiecznej górki. Odbyło się publiczne bicie. Kilku ludzi lało mnie bez opamiętania. Zaprowadzono mnie do domu i tu odbyła się dodatkowa „lana” egzekucja.

We Włoszczowie mieszkało kilkoro kolaborantów tzw. Volksdeutschów. Z Chodzieży przywędrowała tu rodzina Krügerów, która niezbyt dobrze zapisała się w pamięci mieszkańców Włoszczowy. Zbieżność w brzmieniu naszych nazwisk powodowała, że Niemcy często nas ze sobą mylili. Rodzice z trudem musieli tłumaczyć odrębność naszych nazwisk, ich pisownię, określać nasze pochodzenie i miejscowość, skąd tu przybyliśmy. Odwiedzali nas też ludzie z lasu. Także im trzeba było tłumaczyć tę pomyłkę. Po oswobodzeniu Włoszczowy Ojciec w tej sprawie był kilkakrotnie wzywany do ludzi „Garbatego”, do nowych władz polskich. Z tego wynika, że trudny i tak żywot okupacyjny oraz zaraz powojenny komplikowało nasze nazwisko. Wśród dzieci krążyła wtedy parafraza znanego wiersza – katechizmu dla dzieci Władysława Bełzy:

Kto ty jesteś? Volksdeutsch cwany.
Jaki znak twój? Krzyż złamany.
Kto cię zrodził? Zawierucha.
Co cię czeka? Gałąź sucha.

c.d.n.

Spisane w 1999 r.