Bitwa pod Płowcami 27 września 1331 roku

We wrześniu 1331 roku na Polskę uderzają dwie wrogie armie: krzyżacka, pod dowództwem marszałka Altenburga i komtura chełmińskiego Ottona von Lutterberga, oraz sprzymierzone z Krzyżakami wojska czeskie króla Jana Luksemburczyka. Celem politycznym tych działań jest zagarnięcie przez Czechy Wielkopolski, a przez Krzyżaków Kujaw, a także degradacja Łokietka do roli króla Krakowa. Obie wrogie armie mają spotkać się pod Kaliszem w połowie września. Wojska zakonu docierają pod Kalisz i przez trzy dni oblegają miasto. Nie doczekawszy się wojsk Luksemburczyka, Krzyżacy cofają się na Kujawy pod Radziejów.

W tym czasie Łokietkowi udaje się skoncentrować swoje siły, a jako ostatni przybywają do jego obozu Wielkopolanie pod dowództwem Wincentego z Szamotuł. Miał on od dłuższego czasu śledzić ruchy wojsk krzyżackich, a według Tadeusza Nowaka nawet odwiedził dowódców krzyżackich w ich obozie. Być może chodziło o jakieś negocjacje dyplomatyczne zlecone przez króla lub podjęte z własnej inicjatywy. Trzeba zdawać sobie sprawę, że działalność dyplomatyczna wiąże się z tak zwanym białym wywiadem, czyli dyskretnym zbieraniem informacji o: sile przeciwnika, jego zamiarach operacyjnych, morale wojska itp. Faktem jest, że po przybyciu do obozu króla miał namawiać go do stoczenia walnej bitwy. Łokietek prawdopodobnie wyraził zgodę, gdyż wyruszono w ślad za armią krzyżacką, a Wincenty dowodził strażą przednią.

Grafika Władysław Łokietek w czasie bitwy pod Płowcami. Źródło – Polona

Ostatecznie do bitwy doszło 27 września pomiędzy Radziejowem a Płowcami. Nie była to bitwa z góry zaplanowana przez króla, który zastawił na Krzyżaków pułapkę pod Płowcami, jak uczono moje pokolenie w szkole, lecz przypadkowe starcie. W 1993 roku prof. T. Jurek na podstawie zeznań kustosza zamku wawelskiego zawartego w źródłach z procesu przeciw Krzyżakom wykazał, że bitwa rozpoczęła się od starcia awangardy Wincentego z Szamotuł, która we mgle najechała na formującą się do marszu kolumnę armii krzyżackiej. Jak do tego doszło?

Krzyżacy postanowili oblegać Brześć Kujawski i w tym celu rankiem 27 września ruszyli w kierunku miasta, dzieląc swoją armię na dwie części. Główna część złożona z jazdy, liczącej około 5 tys. ludzi, pod dowództwem Lutterberga (w tym oddział 100 rycerzy angielskich z hrabią Tomaszem de Ufford na czele), wysuwając do przodu awangardę w sile 350 jazdy pod dowództwem Henryka Reuss von Plauena, ruszyła jako pierwsza pod Brześć. Pozostałe wojska złożone głównie z piechoty liczącej ponad 2 tys. ludzi i chorągwi jazdy 350 zbrojnych, pod dowództwem Altenburga, zaczęły formować kolumnę marszową, by ruszyć w ślad za Lutterbergiem. Gdy kończono ustawiać wozy na drodze, na tyły kolumny na skutek gęstej mgły wpadła polska awangarda Wincentego z Szamotuł. Wywiązała się krótka walka, którą przerwało przybycie Łokietka z głównymi siłami.

Obie strony sformowały szyk bojowy. Łokietek miał podzielić swoje wojsko na pięć hufców, co sugeruje, że ustawił je w dwie linie bojowe plus odwód. Jak ustawił swoje wojsko Altenburg, możemy się tylko domyślać w oparciu o to, czym dysponował. Piechota krzyżacka prawdopodobnie ustawiła szyk zwany jeżem, okrakiem po obu stronach drogi Radziejów – Brześć. Niewielką ilość jazdy, którą dysponował marszałek, przypuszczalnie podzielił na dwie części, ubezpieczając nią oba skrzydła piechoty. Trzeba jasno stwierdzić, że starcie z grupą Altenburga było walką polskiej jazdy z krzyżacką piechotą. Jazda krzyżacka była zbyt słaba liczebnie, aby wystąpić do frontalnej konfrontacji z liczącą od 5 do 6 tys. jazdą polską.

Feliks Sypniewski, Bitwa pod Płowcami. Źródło – Polona

W tym czasie marszałek krzyżacki podjął dwie decyzje, które zaważyły na dalszym przebiegu bitwy. Pierwsza to wysłanie gońców do Lutterberga z wezwaniem do powrotu. Co prawda w literaturze przyjął się błędny pogląd, że to uciekinierzy z pola bitwy zaalarmowali główne siły krzyżackie, lecz pobieżna kalkulacja wykazuje, że nie byliby w stanie dogonić Luterberga przed dotarciem jego wojsk do Brześcia. Tymczasem, jak wiadomo, na pole walki oddziały Lutterberga i Plauena przybyły osobno, co świadczy, że były jeszcze w drodze. Druga decyzja dotyczyła marszu krzyżackiej kolumny w kierunku wsi Płowce, na spotkanie spodziewanej odsieczy. Mając tabor na drodze, oddziały Altenburga nie musiały stać w miejscu i czekać, aż Łokietek zorientuje się w ich słabości. Do pierwszego natarcia Łokietek prawdopodobnie przeznaczył tylko jazdę pierwszej linii (1,5 do 2 tys. jazdy) i raczej miało ono charakter rozpoznania walką. Król mógł obawiać się zasadzki, widząc cofające się wojsko Altenburga, gdyż wątpliwe jest, aby tych 350 jeźdźców krzyżackich uznał za całą armię krzyżacką. Czy trup padał gęsto, jak piszą niektórzy historycy? Na pewno trupów końskich mogło być więcej niż poległych rycerzy. W starciu jazdy z piechotą liczy się impet pierwszego uderzenia  gdy rozpędzone rycerstwo starało się ciężarem koni rozerwać szyk bojowy piechoty. Stawiając jeża, w pierwszych szeregach stają piechurzy uzbrojeni w broń drzewcową (piki, sulice, cepy bojowe, kopie), a w ostatnim kusznicy, łucznicy, procarze, uzbrojeni w broń miotającą. O ile ci pierwsi muszą powstrzymać uderzenie jazdy, o tyle kusznicy musieli osłabić siłę jej uderzenia, co najskuteczniej było można osiągnąć rażąc konie. Łatwiej było ranić konia niż rycerza zasłoniętego tarczą. Zrobili to z pewnością skutecznie, gdyż jazda polska nie zdołała przełamać szyku krzyżackiej piechoty.

Juliusz Kossak, Bitwa pod Płowcami, reprodukcja z albumu Juliusz Kossak, Warszawa 1912

Natarcie to trwało nie dłużej niż pół godziny. Nie wiadomo, czy Polacy wzięli jeńców, od których by uzyskano informację o położeniu głównych sił krzyżackich. W każdym razie do kolejnego natarcia Łokietek przeznaczył z pewnością większe siły, decydując się na kontynuację walki. Tym razem natarcie się powiodło. Prawdopodobnie najpierw pobity został oddział konnicy krzyżackiej na skrzydle, gdzie znajdował się Altenburg z grupą komturów, którzy dostali się do niewoli. Upadek chorągwi krzyżackiej, przytwierdzonej do siodła, miał spowodować zamieszanie i panikę wśród jazdy krzyżackiej. Wydaje się, że ta część jazdy została przyparta do taboru, który tarasował drogę i utrudniał ucieczkę. Wkrótce na drugim skrzydle również złamano opór jazdy, której niedobitki rozproszyły się po okolicznych polach. Do niewoli dostało się 56 rycerzy z marszałkiem na czele. Trudno ustalić, jak długo trwało masakrowanie piechoty krzyżackiej. Fakt, że biskup Maciej z Gołańczy pisał o pochowaniu 4187 poległych w bitwie, z czego większa część należała do armii krzyżackiej, nie pozostawia złudzeń co do jej losu. Jeżeli Krzyżacy szacowali swoje straty na 600 poległych, a Polaków na 800, to pozostaje nam jeszcze co najmniej 2800 poległych, gdyż Luterberg zabrał około 70 poległych rycerzy do Torunia. W zachodnich kronikach często wymienia się tylko liczbę poległych rycerzy, ignorując straty piechoty i czeladzi.

Grafika z lat 30. XIX w. – przedstawia Władysława Łokietka i Floriana Szarego – legendarną postać rycerza, który miał uratować króla zagrożonego w czasie bitwy pod Płowcami, a władca nadał mu za zasługi nowy herb Jelita. Źródło grafiki – Polona

Radość Polaków z odniesionego zwycięstwa nie trwała długo, gdyż wkrótce na pole bitwy przybyły główne siły, i bitwa rozgorzała na nowo. Forsowny marsz, jaki narzucił swoim oddziałom Luterberg, spowodował, że kolumna marszowa znacznie się wydłużyła, co musiało sprawić, że wprowadzenie jazdy krzyżackiej do walki zajęło trochę czasu. Można przyjąć, że droga do Brześcia nadal stanowiła główną oś natarcia. Rozgorzał bój spotkaniowy, który wraz z wprowadzaniem do walki kolejnych chorągwi zamienił się w walkę o oskrzydlenie lub przełamanie sił przeciwnika. Inicjatywa w tym boju raczej należała do Luterberga, gdyż jest rzeczą naturalną, że z szyku marszowego przechodzi się w ugrupowanie bojowe. Natomiast Łokietek mógł nie mieć jeszcze wszystkich chorągwi sformowanych i gotowych do użycia. Po około pół godzinie na pole bitwy przybył oddział Henryka Reuss von Plauena, powiększony o niedobitki jazdy Altenburga, razem około 400 ludzi. Co prawda prof. T. Jurek uważa, że były to uciekające wojska Luterberga, jednakże należy w to wątpić. Awangarda porusza się w odległości wzrokowej przed głównymi siłami, czyli 2 do 3 km. Nawet gdyby ta odległość uległa wydłużeniu do 4 lub 5 km, gdyż Plauen otrzymał informację o polskim ataku później niż Lutterberg, to i tak przybyłby na plac boju zaledwie kilka minut po wprowadzeniu do walki ostatnich oddziałów. Nie sądzę, aby w tak krótkim czasie Polacy zdołali pobić i zmusić do ucieczki jakieś oddziały jazdy krzyżackiej. Możemy się domyślać, że Plauen uderzył zwartą kolumną, gdyż przełamanie dokonuje się na wąskim odcinku frontu i albo zrobi się to szybko, albo wcale, gdyż przeciwnik na zagrożony odcinek przegrupuje swoje odwody. Jak wiadomo, uderzył na tyle skutecznie, że przełamał front, wychodząc na tyły Polaków. Wtedy część jazdy polskiej rzuciła się do ucieczki.

Brześć Kujawski – pomnik Władysława Łokietka z 2008 r. Przyszły król Polski urodził się właśnie w tej miejscowości, oddalonej od pola bitwy pod Płowcami o 18 km. Zdjęcie Fotopolska

Ścigająca Polaków jazda krzyżacka uwolniła część jeńców, a część została wymordowana. Wtedy prawdopodobnie Altenburg został ranny w twarz, i z uszkodzoną żuchwą musiał męczyć się do końca życia. Co było potem, jest przedmiotem sporu pomiędzy uczonymi. Prof. T. Jurek uważa, że jazda polska została pobita i opuściła pole bitwy. Aby odtworzyć dalszy przebieg walki, musimy postawić dwa pytania: czy Łokietek dysponował jeszcze odwodami w chwili przybycia oddziału Plauena? Oraz: jaka część jazdy polskiej opuściła w panice plac boju? Gdyby król nie dysponował już odwodem, nie byłby w stanie pobić oddziału Plauena i hipoteza o klęsce jazdy polskiej byłaby zasadna.

Fakt, że Plauen i 40 jego rycerzy znalazło się w polskiej niewoli, a Lutterberg nie był w stanie ich odbić, całkowicie przeczy hipotezie poznańskiego historyka. Jak w takim razie wyglądało dalsze starcie obu armii? Łokietek, który obserwował przybycie oddziału Plauena, nie wiedział, czy będzie usiłował wejść do bitwy, oskrzydlając walczące oddziały od północy lub południa, czy też będzie chciał przełamać front w dogodnym miejscu. Był zatem zdany na inicjatywę przeciwnika. Jak wiadomo, Plauen przełamał front prawdopodobnie na północ od drogi Radziejów – Brześć i przypuszczalnie skręcił w kierunku drogi, by od tyłu zaatakować jazdę polską walczącą na południe od tej drogi. Zamiar jego jednak został pokrzyżowany przez Łokietka, który – moim zdaniem –  zachował jeszcze odwód na tyle liczny, aby skutecznie rozbić oddział Plauena (co najmniej 400 ludzi). W wyniku tego starcia krzyżacki komtur i 40 jego rycerzy trafiło do polskiej niewoli. Na skutek ucieczki części polskiej jazdy na północnym skrzydle sukcesu tego Łokietek nie mógł wykorzystać, gdyż musiał liczyć się z powrotem jazdy pruskiej ścigającej uciekinierów. I tu dochodzimy do drugiego pytania: jak liczna grupa jazdy polskiej opuściła plac boju? Jeżeli przyjmiemy, że blisko połowa, to dalsza walka nie rokowała królowi powodzenia, gdyż rozbicie oddziału Plauena nie rekompensowało utraty tak dużej części jazdy. Dlatego jedynym rozwiązaniem było wycofanie się z bitwy. Gdy przyjmiemy, że panice uległo tylko 25 procent jazdy, to bitwę mógł kontynuować, gdyż pogrom oddziału Plauena tą stratę rekompensował.

Płowce – pomnik na polu bitwy, wzniesiony w 1961 r. Zdjęcie Fotopolska

Wkrótce bitwa wygasła na skutek dużych strat i olbrzymiego zmęczenia obu wojsk. Jazda Lutterberga w ciągu około 4 godzin zrobiła od 30 do 40 km, prawdopodobnie bez przerwy na odpoczynek, a ostatnia godzina marszu musiała być wyjątkowo wyczerpująca. Dlatego pościg za Polakami przyniósł mizerne rezultaty. Ponad 100 jeńców, z których połowę wymordowano, to za mało, by mówić o klęsce Łokietka w drugiej fazie bitwy. Tym bardziej, że wartościowych jeńców, których dla okupu pozostawiono przy życiu, było zaledwie 56.

Zbieranie rannych z pola bitwy, i przegrupowanie wojska na południe od drogi na Brześć, to były prawdopodobnie ostatnie czynności króla w tej bitwie. Pomimo pewnej przewagi, jaką mieli Krzyżacy, wynikającej z powrotu z pościgu części wojska, Lutterberg nie zdecydował się na jej kontynuowanie, by odbić Plauena i jego towarzyszy. To również przeczy hipotezie o klęsce Łokietka. Króla z kolei dręczył niepokój o losy syna, który znalazł się wśród uciekinierów. Dlatego gdy zapadł zmrok, dał rozkaz do odwrotu. Historycy zastanawiają się, które oddziały polskiej jazdy uległy panice. Fakt, że wśród uciekinierów znalazł się królewicz Kazimierz, może sugerować, że było to rycerstwo ziemi łęczyckiej, sieradzkiej lub kujawskiej. Gdyby zachowała się lista jeńców polskich z tej bitwy, mielibyśmy większą wiedzę na ten temat. Żadne źródło nie mówi o ucieczce Wincentego i rycerzy wielkopolskich.

Bitwa została źle rozegrana przez króla, gdyż powinien najpierw dążyć do pobicia jazdy Lutterberga, a po jej pokonaniu tabor z piechotą i tak by wpadł mu w ręce. Atakując piechotę Altenburga, niepotrzebnie tracił czas i siły. W bitwie Polacy prawdopodobnie mieli liczniejszą jazdę niż Krzyżacy. Gdyby było odwrotnie, to po ucieczce około jednej czwartej jazdy i stratach, jakie ponieśli w pierwszej bitwie, jazda polska byłaby dużo słabsza od krzyżackiej.