Wielkich ludzi do pałacu w niewielkich Rudkach przywiodły kobiety

Jeszcze 70 lat temu w Rudkach koło Ostroroga stał piękny pałac. Została po nim oficyna oraz brama wjazdowa z lwami oraz wspomnienia o ludziach, którzy tu żyli i pracowali. Wśród nich był generał z czasów napoleońskich Emilian Węgierski oraz malarz artysta Tadeusz Piotr Potworowski.

Obaj panowie trafili do Rudek jako mężowie swoich żon. W Rudkach spotykali się też okoliczni ziemianie. W dwudziestoleciu międzywojennym, kiedy mieszkali tu Bogusława i Teodor Mańkowscy, zjeżdżali do Rudek Kwileccy z Oporowa i Dobrojewa, Madalińscy z Kluczewa.  To ze zbiorów rodzinnych Madalińskich z Kluczewa (z albumów Izabeli Madalińskiej – córki) pochodzą zdjęcia wzbogacające ten tekst. Zdjęcia ze zbiorów rodziny Potworowskich udostępnił syn artysty.

Widok na pałac w Rudkach w roku 1911. Zdjęcie ze zbiorów Archiwum Państwowego w Poznaniu.

O ciekawej historii Rudek opowiada Michał Dachtera – twórca i administrator profilu Ostroróg na kartach historii na portalu społecznościowym. To Michał zainteresował się historią niewielkiej wsi, położonej bardzo blisko Ostroroga. To on dotarł do członków rodziny Madalińskich i Potworowskich. „Pamiętam Rudki z lat 90., jeździliśmy tam często do cioci i wuja. Pamiętam beczki z literami RSP, staw, sklep GS, chrzan rosnący w rowach, boisko w parku, starą figurę Matki Boskiej i oczywiście lwy w bramieˮ – opowiada regionalista z Ostroroga. Jako dziecko nie zastanawiał się, dlaczego brama z lwami wiedzie donikąd. Mógł też nie wiedzieć, że pałac został rozebrany.

Ja spotkałam w Ostrorogu osoby, które pamiętają Mańkowskich z Rudek. Jedna z nich, pracująca w czasie okupacji w gospodarstwie rudeckim u Niemca, opowiedziała mi, że „Pani Mańkowska,  we wrześniu 1939 roku miała uciekać bryczką w kierunku Warszawy. Dojechała do Bzury. Podczas przejazdu bomba uderzyła w most. Połowa bryczki z hrabiną, zatonęła, kiedy most się zawalił. Druga połowa z końmi i stangretem się uratowała. Stangret wrócił do Rudek i o nieszczęściu opowiadał”.

Pałac w Rudkach z galerią i oficyną w latach 30. XX w., kiedy mieszkali tu Potworowscy. Ozdobny portyk pałacu.

Zdjęcia z archiwum rodzinnego Potworowskich

Tymczasem wracamy do nieistniejącego już pałacu, który został zbudowany około roku 1800, kiedy to majątek będący w posiadaniu rodziny Mańkowskich, przeszedł w ręce majora wojsk konnych Teodora Cieleckiego. Michał Dachtera wskazuje, że zespół pałacowy „w typie Rogalina” został zbudowany, według projektu wybitnego architekta – Hilarego Szpilowskiego. Składał się z piętrowego pałacu w stylu klasycystycznym, połączonego palladiańskimi ćwierćkolistymi galeriami z oficynami. Od frontu pałac zdobił portyk z czterema kolumnami.

Ale to można obejrzeć już tylko na zdjęciach. Po ziemianach wielkopolskich pozostał w Rudkach 7-hektarowy park dworski z pomnikowymi jesionami, lipami, grabami, klonami o obwodach od 250 do 300 cm. Zachowała się też oficyna, XIX-wieczny magazyn i niezwykłej urody brama wjazdowa. Dwie doryckie kolumny z attykami mają około 5 metrów wysokości. W zwieńczeniu każdej siedzi lew.

Patrząc na zdjęcia, które Michałowi Dachterze udostępnił krewny Madalińskich z Kluczewa oraz syn Piotra Potworowskiego, można sobie wyobrazić czasy, kiedy w tym pałacu żyli i pracowali właściciele majątku Rudki.

Brama wjazdowa do zespołu pałacowo-parkowego w Rudkach w latach 1930-1935. Na zdjęciu jedna z Mańkowskich, na lwie Mańkowski? – zdjęcie ze zbiorów rodziny Potworowskich

Po śmierci wspomnianego już Teodora Cieleckiego majątek odziedziczyła jego bratanica Teodora Cielecka i jej mąż gen. Emilian Węgierski, jeden z dowódców powstania listopadowego (1830- 1831), który w bitwie pod Grochowem odznaczył się nadzwyczajnym męstwem (por. tekst http://regionszamotulski.pl/gen-emilian-wegierski/ ).

Od Michała Dachtery wiem, że w połowie XIX wieku Rudki wróciły do rodziny Mańkowskich, a dokładnie do Teodora i Bogusławy Bogumiły z Dąbrowskich – córki Jana Henryka Dąbrowskiego – twórcy legionów. Ich córka Maria Nepomucena Mańkowska wyszła za mąż w 1857 roku za Mieczysława hr. Kwileckiego, syna Hektora i Marii Izabeli z d. Tauffkirchen – damy dworu bawarskiego. Młoda para zamieszkała w Oporowie koło Ostroroga, gdzie rozbudowali pałac wg projektu Zygmunta Gogolewskiego, tego samego, który zaprojektował Teatr Wielki we Lwowie. W tym pałacu w Oporowie gościł m.in. premier Ignacy Jan Paderewski.

Druga córka Mańkowskich, Barbara, poślubiła Stefana Kwileckiego – dziedzica Dobrojewa, który był kuzynem Mieczysława z Oporowa. Majątek w Rudkach odziedziczył najstarszy syn Teodora i Bogusławy Mańkowskich, Napoleon Ksawery, który ożenił się z Marią Antoniną Chłapowską herbu Dryja z Chłapowa. Ich syn, także Teodor, pozostał w rodzinnych Rudkach. W 1899 r. ożenił się z Anną hr. Kokoszka-Michałowską z Michałowa herbu Jasieńczyk. Z tego małżeństwa przyszło na świat sześcioro dzieci.

Trzecia z kolei córka Teodorostwa Mańkowskich, Magdalena (1904-2000), w kwietniu 1929 roku poślubiła artystę malarza Tadeusza Piotra Potworowskiego. Do spotkania, według Michała Dachtery, miało dojść w Paryżu w 1928 roku, dokąd panna Mańkowska przyjechała z Rudek studiować antropologię. Młodzi mieli się poznać u pośredniczki sprzedaży obrazów – Claire Chancerelles.

W 1929 roku obrazy Tadeusza Piotra Potworowskiego były eksponowane na wystawie w Paryżu a potem w Genewie. W kwietniu 1930 roku młoda para zjechała do Polski. W grudniu 1931 r. młodzi artyści, w tym Piotr Potworowski, mieli pierwszą wystawę w Polsce – w Hotelu Polonia w Warszawie. W Warszawie urodził się Potworowskim syn – Jan, po czym młodzi małżonkowie sprowadzili się do Rudek.

W pałacu w Rudkach około roku 1930. Stoi Jan Cybis, Piotr Potworowski siedzi. Od lewej siedzą żona Potworowskiego Magdalena z Mańkowskich, obok Hanna Rudzka-Cybisowa.

Pałac Mańkowskich tętnił życiem. Zjeżdżali tu nie tylko okoliczni ziemianie, ale też artyści ‒ znajomi Piotra z czasów paryskich: Hanna Rudzka-Cybisowa, Jan Cybis, Tytus Czyżewski, Wacław Taranczewski i Janusz Strzałecki, który wkrótce ożenił się z Jadwigą Mańkowską – siostrą Magdaleny.

Artyści lubili przebywać w Rudkach. Pałac był duży, warunki do pracy znakomite, mimo iż młodzi Potworowscy do swojej dyspozycji dostali tylko trzy pokoje. Wszak rodzina Mańkowskich była liczna, a rodzeństwo Magdaleny jeszcze mieszkało w domu rodzinnym.

W Rudkach Piotr Potworowski namalował kilka ważnych obrazów: Portret żony (1830 r.),  Motyl i kwiat (1931 r.) oraz w 1932 roku: Martwą naturę, Park (w Rudkach), Przed lustrem i Trzy kobiety we wnętrzu ‒ obraz, za który otrzymał nagrodę.

Przyjazd gości do pałacu w Rudkach. Zdjęcie z archiwum rodzinnego Potworowskich

Wróćmy raz jeszcze do kontaktów ziemian, których majątki leżały w okolicach Ostroroga. Gościli Mańkowscy i Potworowscy u Madalińskich w Kluczewie (por. tekst  http://regionszamotulski.pl/madalinscy-z-kluczewa/). Bywali Madalińscy w Rudkach. Grano w tenisa, polowano.

Magdalena i Piotr Potworowscy mieszkali w Rudkach do 1935 roku. Wtedy nastąpił podział dóbr Mańkowskich i im przypadł w udziale Grębanin koło Kępna. Przez cały czas pobytu w Rudkach artysta malował, wystawiał swoje prace nie tylko w Poznaniu, ale też w Krakowie i Warszawie.

Starsze pokolenie mieszkańców Rudek, a wszyscy o ni byli związani z majątkiem, jeszcze pamięta Mańkowskich oraz ich pałac. Pani Aniela mówi, że przed pałacem był piękny klomb z różami, wokół którego chodziły pawie.

Mało kto dzisiaj wie, że w niewielkich Rudkach żył i pracował znany polski malarz, scenograf, pedagog Piotr Potworowski. Naszym celem, czyli Michała Dachtery i moim, jest szukanie w dziejach Ostroroga i okolic tego, co pozytywne, wartościowe, godne wydobycia z mroków niepamięci oraz umieszczenia w pełnym świetle jupiterów.

Irena Kuczyńska

współpraca Michał Dachtera