Irena Krzywoszyńska. Portret „Róży”

Doktor Irena Krzywoszyńska pracowała w Szamotułach ponad 30 lat. Przeniosła się tu z dwojgiem dzieci i siostrą Janiną Nowakowską (pielęgniarką) krótko po II wojnie światowej. Była osobą bez reszty oddaną pacjentom, cieszyła się wielkim autorytetem. Niektórzy wiedzieli, że na ręce ma wytatuowany numer obozu koncentracyjnego i nigdy nie pojedzie do Poznania na przedstawienie operetki, bo nie byłaby w stanie wejść do budynku, gdzie w 1944 roku – w siedzibie Gestapo – była przesłuchiwana i bita.

W 2017 roku jej losy opracowali uczniowie Liceum Ogólnokształcącego im. św. Barbary w Chodzieży: Jan Chraplak, Oliwia Kończak i Olgierd Krzyżaniak. Prezentowana poniżej praca, napisana pod kierunkiem nauczycielki historii Agnieszki Ptakowskiej-Sysło, została wyróżniona w  XX ogólnopolskim konkursie historycznym z cyklu ,,Historia bliska – nieznana, nieopowiedziana, niewysłuchana”, organizowanym przez Ośrodek Karta.

Panna Nowakowska

1901-1933

Irena Józefa Nowakowska urodziła się 25 września 1901 roku w Słocinie (wówczas powiat nowotomyski, obecnie grodziski). Była córką Bolesława Nowakowskiego i Julianny Nowakowskiej z domu Liberskiej. Miała dwie siostry: Janinę (1898-1972) i Aleksandrę (1910-1933). Jej rodzinna miejscowość leżała wówczas na obszarze zaboru pruskiego.

Ojciec był nauczycielem i kierownikiem szkoły podstawowej w Słocinie, do której uczęszczała wraz z siostrami. Wszystkie interesowały się medycyną. W 1912 roku w Grodzisku Irena przystąpiła do Pierwszej Komunii Świętej. 25 czerwca 1921 roku  ukończyła liceum pod wezwaniem Najświętszego Serca Jezusa w Poznaniu. Egzamin dojrzałości zdała 18 grudnia 1923 roku.

W 1924 r. zadecydowała o podjęciu studiów medycznych na wydziale lekarskim Uniwersytetu Poznańskiego. Była jedną z niewielu kobiet na tym kierunku. Jej siostra Janina wybrała zawód pielęgniarki. 16 grudnia 1929 roku Irena Nowakowska uzyskała absolutorium, 14 kwietnia 1931 roku – stopień lekarza, a 5 maja 1931 roku – doktora. W trakcie studiów poznała swojego przyszłego męża, Feliksa Krzywoszyńskiego. 


Absolwenci wydziału medycznego Uniwersytetu Poznańskiego. Dolny rząd druga osoba  z prawej Irena Krzywoszyńska, pierwszy z prawej Feliks Krzywoszyński (ze zbiorów Kazimierza Falaka)


Po zakończeniu nauki Irena rozpoczęła praktykę lekarską. Opuściła Poznań i 1 maja 1932 roku podjęła  pracę w Sanatorium dla Chorych na Płuca w Chodzieży. Była to nowo otwarta placówka, która specjalizowała się w leczeniu gruźlicy. W czasach dwudziestolecia międzywojennego choroba ta stanowiła duże zagrożenie dla życia ludzi. Szpital w Chodzieży leczył wówczas pacjentów z całej Polski, bywał tam również Stanisław Ignacy Witkiewicz – Witkacy, przyjaźniący się z ówczesnym dyrektorem, Teodorem Białynickim-Birulą. Z otrzymanych od wnuczki dokumentów wynika, że od 1 grudnia 1932 roku do 14 czerwca 1933 roku Irena zastępczo pełniła obowiązki dyrektora Sanatorium. Była cenioną i lubianą lekarką. Wśród wielu pamiątek zachowanych w rodzinnych zbiorach, znajdują się liczne podziękowania od pacjentów.

25 lutego 1933 roku w kościele pw. Męki Pańskiej w Poznaniu Irena Nowakowska wyszła za mąż za Feliksa Krzywoszyńskiego i przybrała nazwisko męża. Feliks pochodził ze Żnina i był młodszy od Ireny o trzy lata. Był synem rybaka, Kazimierza Krzywoszyńskiego i Anny Jadwigi Krzywoszyńskiej, z domu Szrajbrowskiej.

W 1933 roku najmłodsza z sióstr Nowakowskich, Aleksandra, uczennica zakładu bakteriologicznego, zaraziła się durem brzusznym. Zmarła 19 marca 1933 roku. Po trzech miesiącach od tego wydarzenia umarł Bolesław Nowakowski, ojciec sióstr Nowakowskich. Jego śmierć związana była zapewne z przeżyciem, jakim była dla niego śmierć najmłodszej córki.


Z lewej – dyplom lekarski Ireny Krzywoszyńskiej, 1931  (ze zbiorów Anny Chojnackiej-Czachór). Z prawej – Irena i Feliks Krzywoszyńscy na Św. Marcinie w Poznaniu (ze zbiorów Kazimierza Falaka)

Irena Krzywoszyńska z rodzicami i siostrą Janiną (ze zbiorów Kazimierza Falaka)

Siostry Nowakowskie – od lewej Aleksandra, Irena, Janina (ze zbiorów Anny Chojnackiej-Czachór)

Zdjęcie Ireny Krzywoszyńskiej z legitymacji studenckiej (ze zbiorów Anny Chojnackiej-Czachór)

Dyplom doktorski Ireny Krzywoszyńskiej, 1931 r. (ze zbiorów Anny Chojnackiej-Czachór)

Irena Krzywoszyńska z pacjentkami (ze zbiorów Anny Chojnackiej-Czachór)

Irena Krzywoszyńska w okresie pracy w Sanatorium w Chodzieży (ze zbiorów Anny Chojnackiej-Czachór)

W sanatorium w Chodzieży (ze zbiorów Anny Chojnackiej-Czachór)

Zaświadczenie o pracy, 1935 r. (ze zbiorów Anny Chojnackiej-Czachór)

Dyplom pielęgniarski Janiny Nowakowskiej, 1933 r. (ze zbiorów Anny Chojnackiej-Czachór)

W środku zdjęcia – Irena i Feliks Krzywoszyński (ze zbiorów Kazimierza Falaka)

Irena i Feliks Krzywoszyńscy (ze zbiorów Anny Chojnackiej-Czachór)

Grób Feliksa i Tomasza Krzywoszyńskich na Cmentarzu Górczyńskim w Poznaniu (fot. Jan Chraplak)

Państwo Krzywoszyńscy

1933-1940

Feliks i Irena Krzywoszyńscy zamieszkali w Margoninie, skąd Irena dojeżdżała do pracy w Chodzieży. Feliks prowadził praktykę lekarską w Ujściu, Budzyniu oraz Margoninie.

Przedwojenny Margonin, we wspomnieniach jego mieszkańców, zapisał się jako spokojne, senne miasteczko. Miejscowa ludność była silnie zróżnicowana narodowościowo. Obok siebie żyli m. in. Polacy, Żydzi, Niemcy, Czesi i Gruzini, nie wywoływało to jednak konfliktów wśród społeczeństwa. Częstym zjawiskiem były urządzane na ulicy przed domami spotkania niewielkich grup przyjaciół, polegające na rozmowie i wspólnym piciu kawy. W podobnych spotkaniach uczestniczyli Krzywoszyńscy.

Irena kontynuowała pracę w Sanatorium do 17 czerwca 1935 roku, kiedy to przerwała ją z powodu ciąży i urodzenia pierwszego dziecka, Teresy. Od tego czasu pozostawała oficjalnie lekarzem niepraktykującym. 31 października 1937 roku urodziła syna, Tomasza Krzywoszyńskiego.


Z lewej – personel Sanatorium dla Chorych na Płuca w Chodzieży. Na dole w środku – Teodor Białynicki-Birula – ur. 21 czerwca 1886 na Witebszczyźnie, zm. 13 lipca 1956 w Warszawie, major Wojska Polskiego, pulmonolog, malarz, publicysta, społecznik, od 1933 r. dyrektor sanatorium w Chodzieży. Nad nim – Irena Krzywoszyńska. Po prawej – Irena Krzywoszyńska podczas przyjmowania pacjenta (ze zbiorów Anny Chojnackiej-Czachór)


Rodzina Krzywoszyńskich mieszkała w kamienicy Jana i Franciszki Michalaków pod adresem Rynek 27 w Margoninie, gdzie na parterze, znajdowała się piekarnia. Krzywoszyńscy zajmowali dwa mieszkania na pierwszym piętrze. Miesięczny czynsz wynosił 89 złotych, co stanowiło znaczną kwotę, gdyż przeciętne wynagrodzenie oscylowało wówczas w granicach 100 złotych. W  mieszkaniu znajdował się gabinet lekarski oraz jeden z pierwszych telefonów w mieście. Ogólna charakterystyka mieszkania świadczy o wysokim statusie materialnym rodziny. Razem Krzywoszyńskimi mieszkała także siostra Ireny Janina – pielęgniarka, która opiekowała się pacjentami Ireny i Feliksa, oraz matka – Julianna.

Małżeństwo Krzywoszyńskich prowadziło urozmaicony tryb życia. Pracowali zawodowo, byli aktywnymi członkami Narodowej Demokracji, żywo interesowali się zmieniającą się sytuacją geopolityczną. Feliks miał swoje pasje: był wędkarzem, zapalonym myśliwym, członkiem Bractwa Kurkowego. Znał na pamięć Pana Tadeusza. Umiał recytować go „na wyrywki”. Miał poczucie humoru. Często ofiarami jego żartów padali członkowie rodziny i przyjaciele. Feliks, na przykład, przestawiał zegary w mieszkaniu, by odjeżdżający goście spóźnili się na pociąg i zostali dzień dłużej. Irena grała na pianinie. Często wykonywała utwory Chopina, w tym ulubiony przez męża Marsz żałobny. Władała kilkoma językami: niemieckim, francuskim oraz angielskim.

Jak wynika z relacji wnuka Przemysława, Feliks i Irena Krzywoszyńscy posiadali samochód, którym często urządzali wyjazdy „w nieznane”. Irena nie miała problemów z jego prowadzeniem aż do wypadku. Od tego czasu bała się  ponownie zasiąść za kierownicą.


Z lewej Feliks Krzywoszyński, z prawej Janina Nowakowska (ze zbiorów Anny Chojnackiej-Czachór)


Spokój rodziny Krzywoszyńskich, miasta i całego kraju, zburzył wybuch II wojny światowej. Feliks Krzywoszyński, pomimo młodego wieku, miał poważne problemy ze zdrowiem. Cierpiał na hemofilię i cukrzycę. Nie skorzystał z możliwości odwołania się od służby wojskowej ze względu na stan zdrowia, zdecydował się służyć. Był lekarzem wojskowym w Armii „Pomorze”.

1 września większość mieszkańców Margonina wyjechała z miasta. Zostawiwszy klucz w drzwiach, by Niemcy ich nie wyłamali, Irena Krzywoszyńska wraz z dziećmi przedostała się do pobliskiego Szamocina. Następnie przebywała w obozowisku na łąkach nad Notecią w okolicach Białośliwia. Doszło tam do strzelaniny, w której ucierpieli cywile. Irena zajmowała się opatrywaniem rannych. Pomagała zarówno Polakom, jak i Niemcom.

Tymczasem Armia „Pomorze”, do której należał Feliks Krzywoszyński, cofała się w okolice Bzury. Tam odbyła się jedna z największych bitew kampanii wrześniowej. Feliks nie brał jednak w niej udziału, gdyż zachorował. Trafił do szpitala polowego, następnie został wzięty przez Niemców do niewoli. Przebywał w obozie jenieckim dla oficerów w okolicach Łodzi. Więziono go również w Domu Żołnierza w Poznaniu.

Z dokumentów uzyskanych od wnuczki wynika, że Irena Krzywoszyńska została lekarką w Trzemesznie, gdzie zastępowała dr. Zaworskiego, który powrócił do miasta w październiku 1939 roku. Otrzymała wówczas pozwolenie na powrót do Margonina. Miasto zostało wcielone do III Rzeszy jako część Kraju Warty. Ponownie zamieszkała w kamienicy przy rynku, jednak w czasie okupacji miejsce wysiedlonych do Generalnego Gubernatorstwa właścicieli kamienicy zajął Niemiec o nazwisku Bloch.


Pozwolenie na powrót Ireny Krzywoszyńskiej z Trzemeszna do Margonina (ze zbiorów Anny Chojnackiej-Czachór)


Ze względu na pogarszający się stan zdrowia, gruźlicę oraz starania żony, Feliks Krzywoszyński został zwolniony z niewoli. Do domu wrócił słaby, na wózku inwalidzkim. Podjął jednak próbę zorganizowania konspiracji w Margoninie. Pomagała mu w tym jego żona, która miała pełnić rolę łączniczki pomiędzy nim a Piotrem Kowalikiem – działaczem z powiatu wągrowieckiego. Ponadto Krzywoszyński próbował nawiązać kontakt z aktywem konspiracyjnym w powiecie.

Jego działania nie przyniosły zamierzonego skutku, gdyż zmarł, pomimo prób leczenia, 10 sierpnia 1940 roku w Poznaniu. Tam też został pochowany na Cmentarzu Górczyńskim.

Można się spotkać także z nieznacznie innym przedstawieniem historii Feliksa Krzywoszyńskiego: „Około 15 kilometrów od Chodzieży leży małe, dwutysięczne miasteczko Margonin. Do wojny jedynym lekarzem w Margoninie był dr Feliks Krzywoszyński (urodzony w r. 1904, dyplomowany w r. 1933 w UP). Mieszkał tam z żoną lekarką, ale wówczas, krótko przed wojną, ona nie praktykowała. Zmobilizowano go na wojnę 24 sierpnia 1939 r. i jako podporucznik przybył do Torunia, mimo że chorował na cukrzycę. Po tygodniu skierowano go do Szpitala w Toruniu w celu demobilizacji. Ale nazajutrz wybuchła wojna i dr Krzywoszyński, pomimo swej choroby, znalazł się ze swym ewakuowanym szpitalem wojskowym w kampanii wrześniowej. W rejonie Bzury został wzięty do niewoli niemieckiej. Dzięki niesłychanie ofiarnym staraniom żony 23 października 1939 r. zwolniono go ze szpitala niemieckiego w Łodzi. Przez Trzemeszno wrócił do Margonina. Był nie do poznania. Mimo choroby przyjmował pacjentów w swym gabinecie, a wizyty domowe załatwiała żona. Jednak stan zdrowia, niezależnie od troskliwej opieki pogarszał się z każdym dniem. Pod koniec lipca 1940 r. dołączyło się zapalenie płuc i 10 sierpnia 1940 r. Krzywoszyński zmarł w Poznaniu w Szpitalu Sióstr Elżbietanek przy ul. Łąkowej na oddziale dla Polaków. Niewątpliwie zmarł jako ofiara wojny, mając zaledwie 36 lat” [Martyrologia lekarzy wielkopolskich podczas okupacji hitlerowskiej, „Przegląd lekarski” Michał Przychodzki, 1978, nr 1, s. 118-119].

Irena Krzywoszyńska została sama, z dwojgiem małych dzieci, siostrą i matką we wcielonym do III Rzeszy Margoninie.

„Róża”

1940-1945

Po wcieleniu Wielkopolski do III Rzeszy Polacy zdecydowali się na podjęcie działalności konspiracyjnej. Armia Krajowa w Chodzieży założona została przez przedwojennego burmistrza miasta, Bronisława Marona, który miał kontakt m.in. z centralą w Poznaniu oraz grupą AK z Sierakowa. Kryptonimami chodzieskiej grupy były „Chodnik” oraz „Węglarnia”.

W tym samym czasie w okolicach Margonina działała niezależna, około trzydziestoosobowa grupa, „Burza”. Została ona założona przez Marcelego Krzyckiego z Karolinki, Antoniego Rutkowskiego z Szamocina oraz Józefa Bełcha z Lipiej Góry. W lutym 1941 roku dowódca, Marceli Krzycki pseud. „Iwan”, nawiązał kontakt z konspiracją pomorską.

Do udanych akcji margonińskiej grupy partyzanckiej zaliczyć można m.in. zdobycie radia ze Szkoły Leśnej w Margońskiej Wsi zimą 1941 roku, atak na areszt miejski w Szamocinie i przejęcie tam kilku sztuk broni palnej oraz amunicji we wrześniu 1943 roku, kradzież 320 kg masła z mleczarni przy ulicy Długiej w Margoninie 18 stycznia 1944 roku, zdobycie dużej liczby mundurów i bielizny wojskowej z magazynów Szkoły Leśnej w Margońskiej Wsi 21 maja 1944 roku.

W czerwcu 1944 roku zdecydowano o podporządkowaniu margonińskiej jednostki grupie chodzieskiej.

We wspomnieniach Pawła Bednarskiego pseud. „Sęk”, komendanta AK w Chodzieży, czytamy: „Zasadniczym celem organizacji było przygotowanie przyszłego powstania, zorganizowanie broni, pomocy materialnej i finansowej dla rodzin będących w szczególnie trudnych warunkach, a także zbieranie informacji o wojskach nieprzyjacielskich” [550 lat miasta Chodzieży (ludzie, fakty, wspomnienia), praca zbiorowa pod red. Jana Szelmeczki, Chodzież 1984].


Irena Krzywoszyńska z dziećmi (ze zbiorów Anny Chojnackiej-Czachór)


Irena Krzywoszyńska postanowiła wznowić pracę zawodową. Należała do nielicznych lekarzy prowadzących praktykę w okolicach Chodzieży na początku lat 40. XX wieku. Otrzymała od władz III Rzeszy pozwolenie na swobodne poruszanie się po terenie powiatu, dzięki czemu mogła przemieszczać się pomiędzy Margoninem a Chodzieżą.

We wspomnieniach mieszkańców Margonina z tego okresu zapisała się jako lekarka ciepła, troskliwa, potrafiąca nawiązać dobry kontakt z pacjentami. Leczyła wszystkich bez względu na narodowość. W opiece nad chorymi pomagała jej siostra, Janina. Stan ten nie trwał jednak przez całą wojnę, gdyż Janina Nowakowska została wywieziona na roboty.

Jesienią 1942 roku Irena Krzywoszyńska została zaprzysiężona przez komendanta, ppor. Pawła Bednarskiego pseud. „Sęk”, na szefa sanitarnego Obwodu AK Chodzież. Rozpoczęła działalność pod pseudonimem „Róża”, a także „Irena”.

Irena Krzywoszyńska stała się nie tylko szefem sanitarnym Obwodu AK, ale także członkiem komendy obwodu Armii Krajowej oraz łącznikiem pomiędzy margonińską grupą a grupą Armii Krajowej z Chodzieży. W jej mieszkaniu odbywały się także narady konspiracyjne. Ze względu na obecność w domu dzieci, wszystkie prowadzone rozmowy dotyczące konspiracji, prowadzone były w języku niemieckim. Niemniej jednak znajomość języka okupanta sprawiała, że dzieci także rozumiały wszystko, o czym mówili dorośli.

Paweł Bednarski pseud. „Sęk” wspomina: „Do organizacji wciągnąłem wtedy również Irenę Krzywoszyńską, lekarkę z Margonina. Mąż jej, ppor. Feliks Krzywoszyński, był w kampanii wrześniowej lekarzem, a po powrocie z obozu zmarł 10 stycznia 1940 r. Irena Krzywoszyńska, matka dwojga małych dzieci, wkrótce odegrała dużą rolę w naszej organizacji, a to z uwagi na fakt, iż hitlerowcy pozwolili jej na prowadzenie praktyki lekarskiej wśród ludności polskiej powiatu chodzieskiego. Mając konia i wóz, na którym znajdowała się skrzynia z podręczną apteczką, Krzywoszyńska jako lekarz dosyć swobodnie poruszała się w terenie, nie budząc podejrzeń policji. Łączyła doskonale sprawy lecznictwa z zagadnieniami konspiracji” [Konspiracja pod Gontyńcem, Paweł Bednarski, s. 14].


Obóz w Żabikowie – wygląd z lutego 1945 r. 19 stycznia 1945 r., gdy zbliżała się Armia Czerwona, więźniów wywieziono do obozu w Sachsenhausen, a baraki podpalono (ze zbiorów Muzeum Martyrologicznego w Żabikowie)


W 1943 roku do chodzieskiej grupy AK kilkakrotnie przyjechał szef sztabu okręgu, mjr Jan Kamiński (pseud. „Franek”, „Rokita”, „Czarny”, „Czarnecki”, „Leon Nowak”, „Jan Wawrzyniak”). Odwiedził wówczas mieszkanie Ireny Krzywoszyńskiej w Margoninie. W przedostaniu się do miasta przez Jezioro Margonińskie pomógł mu członek margonińskiej konspiracji, rybak Bolesław Winkowski. Kamiński dostarczył Krzywoszyńskiej worek z lekami, którymi ona później dysponowała. Nieznane są tematy rozmów między Ireną Krzywoszyńską a Janem Kamińskim, lecz sama jego obecność świadczy o randze Krzywoszyńskiej jako członka AK.

W działalności konspiracyjnej Ireny Krzywoszyńskiej niebagatelną rolę odgrywał koń cyrkowy Aza. Cieszył się on popularnością wśród miejscowej ludności dzięki niezwykłym sztuczkom, m.in. maszerowaniem i stawaniem na dwóch nogach. Wykorzystywany był w celu sprawnego przemieszczania się po okolicy, odbywania wizyt lekarskich, przejazdów do Chodzieży. Wszystkie wyjazdy do tego miasta wiązały się z wizytą w kuźni Franciszka Jankowskiego (działacza konspiracji przy ulicy Zielonej 2. Oficjalnym powodem była potrzeba podkucia konia. W rzeczywistości kuźnia stanowiła skrzynkę kontaktową, gdzie Irena Krzywoszyńska spotykała się z Pawłem Bednarskim, który, jako woźnica, również tam przybywał. Podczas leczenia konspiratorów Krzywoszyńska korzystała z apteczki znajdującej się w skrzyni na wozie. W czasie przejazdów między Margoninem a Chodzieżą Irena rzucała po kryjomu chleb dla budujących drogę Żydów.

Niemcy, podejrzewając działalność AK w powiecie, dążyli do jej rozpracowania. W 1944 roku podstawili agenta, Józefa Przybyła. Kiedy konspiratorzy zdali sobie sprawę, że w ich szeregach znajduje się denuncjator, zdecydowali się na jego likwidację, do której miało dojść podczas umówionego z nim spotkania w rejonie młyna Piłka nieopodal Margonina. Przybył nie stawił się jednak na miejsce.

Informacje uzyskane przez Józefa Przybyła pozwoliły Niemcom na poznanie całej struktury chodzieskiej konspiracji. 8 sierpnia 1944 roku przeprowadzili akcję „Apfelbaum”, podczas której aresztowano niemal wszystkich działaczy konspiracyjnych powiatu, w tym Irenę Krzywoszyńską.

Niemcy przeszukali jej mieszkanie. Najprawdopodobniej wówczas zarekwirowana została Aza. Nie znaleziono natomiast radia, które znajdowało się pod łóżkiem jednego ze śpiących dzieci.

Początkowo Irena Krzywoszyńska więziona była w areszcie policyjnym. 10 sierpnia wraz z innymi aresztowanymi została przewieziona do Domu Żołnierza w Poznaniu. Gdy wyprowadzano ich z budynku policji, Irena, jako jedyna nieskuta osoba, krzyczała do syna, Tomasza: „Pamiętajcie, jeśli nie wrócę, to wiedzcie, za co zginęłam”. Była wówczas już bardzo pobita.

Zaczął się dla niej czas okrutnych przeżyć obozowych, głodu i poniewierki.


Dom Żołnierza im. marszałka Józefa Piłsudskiego w Poznaniu, w czasie okupacji siedziba Gestapo. Zdjęcie z 1942 r. (źródło Fotopolska)


25 września 1944 roku została przetransportowana do Więzienia Policji Bezpieczeństwa i Wychowawczego Obozu Pracy Poznań-Junikowo w Żabikowie. Spędziła tam pięć dni. Była wielokrotnie przesłuchiwana przez Gestapo, a przy tym bita i torturowana. Jeden z gestapowców, pochodzący z Szamocina Justus Schmidt, wybił jej wówczas zęby. W czasie pobytu w Żabikowie Irena Krzywoszyńska, jako jedyna, widziała ciało zabitego tam przez Niemców Bronisława Marona.

30 września Irenę Krzywoszyńską przewieziono do obozu w Ravensbrück, gdzie nadano jej nr obozowy 75648. Została lekarzem obozowym. Jej zadania ograniczały się do stwierdzania tyfusu, określania zdolności do pracy i stwierdzania zgonów. Irena Krzywoszyńska badała wówczas przyszłą błogosławioną Kościoła katolickiego, Natalię Tułasiewicz.

24 listopada Irena Krzywoszyńska została przewieziona do obozu Flossenbürg-Holleischen, gdzie otrzymała numer 60155.

Pobyt w KL Flossenbürg-Holleischen wywarł szczególny wpływ na osobowość Ireny, a wspomnienia mocno wryły się w jej pamięć. Była więziona w jednej celi z Niną Schenk Gräfin von Stauffenberg, żoną Clausa Schenka von Stauffenberga, aresztowanej po przeprowadzonym przez jej męża zamachu na Adlofa Hitlera.

Szczególnie agresywne były strażniczki. Litość wobec więźniarek okazywał przychylny Austriak, który grubo obierał ziemniaki, by mogły się dożywić obierkami. Ponadto pokazywał im gazety, których artykuły świadczyły o kolejnych klęskach Rzeszy.

Irena Krzywoszyńska ponownie pełniła rolę lekarki obozowej. W pracy Irenie pomagała radziecka spadochroniarka, Maria. Podawała się za wzorową komunistkę. Powiedziała, że gdy przyjdą sowieci, będą sprawdzać, kto jest komunistą, a kto nie.

Na przełomie kwietnia i maja 1945 roku do Holýšova dotarły informacje o zbliżającej się armii amerykańskiej. Z rozkazu otrzymanego przez dowódcę obozu wynikało, że w przypadku zbliżenia się Amerykanów obóz ma zostać spalony wraz z jego więźniarkami. Wykonanie rozkazu uniemożliwili polscy żołnierze z Brygady Świętokrzyskiej, którzy wyzwolili obóz 5 maja 1945 roku. Amerykanie wyzwolili cały Holýšov cztery dni później.

Irena Krzywoszyńska wspominała wielokrotnie dzień wyzwolenia. Wzruszającym przeżyciem był dla niej widok żołnierzy z orzełkami na mundurach. Krótko po wkroczeniu Polaków do obozu przeprowadzono sąd nad oprawcami. Niemal cały personel obozu został stracony, wypuszczono jedynie Austriaka i jedną Niemkę.


Żołnierze Brygady Świętokrzyskiej NSZ i grupa uwolnionych więźniarek obozu w Holýšovie (niem. Holleischen), 5 maja 1945 r. (ze zbiorów Archiwum Instytutu Pamięci Narodowej)


9 maja 1945 roku Holýšov znalazł się w amerykańskiej strefie okupacyjnej.  Irena Krzywoszyńska, podczas pobytu na Zachodzie, poznała żonę Stanisława Mikołajczyka, Cecylię, która zaproponowała jej emigrację do Argentyny, Kanady, Południowej Afryki, Nowej Zelandii lub Australii. Irena zdecydowała się jednak wrócić do Polski. Chciała znaleźć się ponownie ze swoimi dziećmi, siostrą i matką, czekającymi na nią w Margoninie.

Kiedy Irena Krzywoszyńska była więziona, rozgrywał się dramat jej dzieci, będących pod opieką ich babci, Julianny Nowakowskiej. Krótko po aresztowaniu Ireny pozostali domownicy zostali przeniesieni do innego mieszkania. Przydzielono im jedną izbę. Dzieci i matka Ireny głodowały. Z relacji wnuka Ireny Krzywoszyńskiej wynika, że dochodziło do sytuacji, gdy jadały nawet wapno z pobielanych ścian mieszkania.

W styczniu 1945 roku, gdy do Margonina zbliżała się Armia Czerwona, Niemcy popadli w panikę. Miasto miało zostać zlikwidowane. Zamierzano rozstrzelać mężczyzn na rynku, a kobiety zagazować w szkole. Ratunek przyniosło wykonanie telefonu z poczty w Margoninie do Białośliwia z błaganiem o pomoc, gdzie znajdowali się już żołnierze radzieccy. Armia Czerwona wkroczyła do Margonina 22 stycznia 1945.

Bronisław Maron, pseud. „Mars”, „Łysy” – ur. 28 kwietnia 1888 roku w Koślince, zm. 22 sierpnia 1944 roku w Żabikowie. Burmistrz Chodzieży w latach 1923-1935; organizator AK w Chodzieży i konspiracyjnej administracji powiatu; zamęczony przez Gestapo w obozie w Żabikowie w 1944 roku (zdjęcie ze zbiorów Muzeum Martyrologicznego w Żabikowie).

Jan Kamiński, pseud. „Franek”, „Rokita”, „Czarny”, „Czarnecki”, „Leon Nowak”, „Jan Wawrzyniak” –
ur. 27 sierpnia 1912 w Ostrowie, zm. 7 czerwca 1944 roku w Żabikowie – major, szef sztabu Okręgu Poznań Armii Krajowej, rozstrzelany przez Gestapo w obozie w Żabikowie (zdjęcie ze zbiorów Muzeum Martyrologicznego w Żabikowie).

Koń Aza i wóz, którym jeździła Irena Krzywoszyńska w okresie okupacji (ze zbiorów Anny Chojnackiej-Czachór)

Fragment listy więźniów z nazwiskiem Ireny Krzywoszyńskiej (ze zbiorów Muzeum Martyrologii w Żabikowie)

Informacja przesłana rodzinie na temat przewiezienia Ireny Krzywoszyńskiej do obozu w Ravensbrück

Frauen-Konzentrationslager Ravensbrück – niemiecki obóz koncentracyjny dla kobiet funkcjonujący w latach 1939-1945 w okolicy Fürstenberg w Brandenburgii

Dokumenty związane z pobytem Ireny Krzywoszyńskiej w obozie w Flossenbürgu.

Konzentrationslager Flossenbürg-Holleischen– niemiecki obóz koncentracyjny dla kobiet istniejący w latach 1944-1945, filia obozu KL Flossenbürg

Zaświadczenie dotyczące wojennych losów Ireny Krzywoszyńskiej, wydane przez Zarząd Powiatowy ZBoWiD, 1973 r. (ze zbiorów Anny Chojnackiej-Czachór)

Dokument przyznający Irenie Krzywoszyńskiej nagrodę miasta Szamocina (ze zbiorów Anny Chojnackiej-Czachór)

Legitymacja Izby Lekarskiej Poznańskiej, 1945 r. (ze zbiorów Anny Chojnackiej-Czachór)

Legitymacja – zarejestrowanie pielęgniarki Janiny Nowakowskiej w Izbie Lekarskiej Poznańskiej, 1946 r. (ze zbiorów Anny Chojnackiej-Czachór)

Irena Krzywośzyńska z dziećmi, lata 60. (ze zbiorów Kazimierza Falaka)

Irena Krzywoszyńska z wnuczką Anną Chojnacką (ze zbiorów Anny Chojnackiej-Czachór)

Irena Krzywoszyńska nad morzem, 1. połowa lat 70. (ze zbiorów Anny Chojnackiej-Czachór)

Nekrolog (ze zbiorów Anny Chojnackiej-Czachór)

Lekarka

1945-1981

Po zakończeniu wojny w Margoninie niejednokrotnie pojawiały się pogłoski o powrocie dr Krzywoszyńskiej do miasta. Za każdym razem zbierano orkiestrę, która miała uroczyście przywitać na dworcu kolejowym uwielbianą lekarkę. Kolejna taka informacja nie wzbudziła zainteresowania mieszkańców. Okazało się jednak, iż tym razem Irena Krzywoszyńska faktycznie powróciła. Nie przygotowano wtedy uroczystego powitania, które odbyło się dopiero następnego dnia. Lekarka przywiozła ze sobą dwie walizki wypełnione prezentami dla mieszkańców. W głównej mierze były to słodycze dla dzieci.

Do Margonina wróciła także siostra Ireny Krzywoszyńskiej, Janina Nowakowska. Wojnę przeżył wywieziony do obozu Paweł Bednarski. Marceli Krzycki najprawdopodobniej zginął w obozie w Żabikowie pod koniec 1944 lub na początku 1945 roku. Do domów nie powrócili również Bolesław Winkowski i Franciszek Jankowski.

W sierpniu 1945 roku Irena Krzywoszyńska została doceniona przez Zarząd Miejski Szamocina. Otrzymała 3 tysiące złotych na ponowne urządzenie swojego gabinetu.

Po wojnie Irena Krzywoszyńska ponownie zamieszkała w mieszkaniu przy Rynku. Owdowiała podczas wojny właścicielka kamienicy, Franciszka Michalak, w 1946 roku wyszła powtórnie za mąż za Tomasza Kańczugę.


Irena Krzywoszyńska z synem Tomaszem (1937-2016) i córką Teresą (po mężu Chojnacką, 1935-2006) (ze zbiorów Kazimierza Falaka)


Irena Krzywoszyńska stała się dla komunistów osobą niepewną. Była inwigilowana przez dwóch członków Urzędu Bezpieczeństwa. Przebywali oni w jej gabinecie także wtedy, gdy badała pacjentów. Z trudem udawało się nakłonić ich do wyjścia z pomieszczenia na czas wykonywania części badań.

 Po wojnie Irena Krzywoszyńska utrzymywała kontakt z Piotrem Kowalikiem, z którym działała w konspiracji. Jej przyjacielem stał się ks. Franciszek Winiecki.

Wkrótce Irena Krzywoszyńska z rodziną przeprowadziła się do Szamotuł. Kontynuowała tam praktykę lekarską. Bez reszty oddawała się pracy. Najważniejsi stali się dla niej pacjenci. Prawdopodobnie miało to związek ze stwierdzonym u niej zespołem pourazowym. Nigdy więcej nie powróciła do Margonina. Starała się unikać rozmów na temat wojny. Pozostawała osobą wierzącą. Nie przywiązywała wagi do spraw materialnych. Dużo podróżowała, odwiedziła, m.in. Turcję i Egipt.


W Szamotułach Irena Krzywoszyńska mieszkała z dziećmi i siostrą Janiną najpierw przy ul. Poznańskiej 14, a następnie w bloku przy Obornickiej (zdjęcia ze zbiorów Muzeum-Zamku Górków i Spółdzielni Mieszkaniowej w Szamotułach)


Irena Krzywoszyńska przestała być aktywna od czasu wylewu, jakiego doznała w 1979 roku. Najprawdopodobniej miał on związek z wypadkiem, do którego doszło rok wcześniej – potrąceniem przez motocykl. Od tego czasu mieszkała w Poznaniu. Przebywała w domu pod opieką córki Teresy i wnuczki Anny. Pomimo wylewu i kłopotów ze zdrowiem nie zrezygnowała z nałogu palenia papierosów.

Zmarła 5 listopada 1981 roku w Poznaniu. Została pochowana 9 listopada na cmentarzu w Szamotułach. W 1995 roku, w obecności wnuczki, przeprowadzona została ekshumacja Ireny Krzywoszyńskiej. Jej grób, ze względów rodzinnych, został przeniesiony na Cmentarz Miłostowski w Poznaniu, gdzie spoczywa wraz z innymi członkami jej rodziny.

Irena Krzywoszyńska z pasją podejmowała trudne zadania, stając zawsze po stronie spraw najważniejszych. Nie zawiodła ani w czasach pokoju, ani wojny. Gotowa dać z siebie wszystko – żyła dla obcych ludzi, dla rodziny, dla Ojczyzny. Była człowiekiem o wielkim sercu, wrażliwym i dobrym, a jednocześnie odważnym i silnym. Można się na niej wzorować. Z szacunkiem i miłością wspominają ją wnuki. Powtarzają słowa, które wypowiedziała do syna, Tomasza, w chwili, gdy z budynku aresztu przeprowadzano ją do więzienia: „wiedzcie, za co zginęłam”. Była z siebie dumna i miała do tego prawo. Przygotowana na śmierć, przetrwała obozy zagłady. Po wojnie podjęła nowe wyzwania. Myśląc o niej, pamiętajmy, co jest w życiu ważne, dla czego warto żyć i umrzeć.

Jan Chraplak, Oliwia Kończak, Olgierd Krzyżaniak

praca napisana pod kierunkiem Agnieszki Ptakowskiej-Sysło

(I Liceum Ogólnokształcące im. św. Barbary w Chodzieży)

Bibliografia:

Literatura:

  • Chmielewski, S., Dzieje Chodzieży, Chodzież 1998.
  • Janiszewski, W. L., Margonin na starej fotografii, Margonin 2001.
  • Janiszewski, W. L., Znani i nieznani: margoniński słownik biograficzny, Poznań 2008.
  • Kogut-Piotrowska, M., Gierczak, A., Serca niezagasłe wspomnienia więźniarek z Ravensbrück, Warszawa 1979.
  • Libicki, M., Wryk, R., Zbrodnie niemieckie w Wielkopolsce w latach 1939-1945, Poznań 2004.
  • Łuczak, A., Pietrowicz, A., Ze strachem pod rękę i śmiercią u boku: Wielkopolanki w konspiracji 1939-1945, Poznań 2006.
  • Płonka, K., Martyrologium obozu hitlerowskiego w Żabikowie 1943-1945,
    Żabikowo 2004.
  • Przychodzki, M., Martyrologia lekarzy wielkopolskich podczas okupacji hitlerowskiej, „Przegląd lekarski” 1978, nr 1.
  • Ptakowska-Sysło, A., Konspiracja chodzieska 1939-1945 [online], [dostęp 20 czerwca 2017], dostęp w Internecie: http://www.polska1918-89.pl/pdf/konspiracja-chodzieska-19391944,2207.pdf
  • Rzepa, K., Dzieje Margonina, Poznań 2002.
  • Spis lekarzy, członków Związku Lekarzy Państwa Polskiego okręg wielkopolski, stowarzyszenie zap. w Poznaniu  [online], Poznań, [dostęp 25 maja 2017], dostęp w Internecie: http://www.wbc.poznan.pl/dlibra/applet?mimetype=image/x.djvu&sec=f
    alse&handler=djvu_html5&content_url=/Content/2411/index.djvu.
  • Spis lekarzy, członków wlkp. Związku Lekarzy (okręg wielkopolski Związku Lekarzy Państwa Polskiego)  [online], Szamotuły 1939, [dostęp 25 maja 2017], dostęp w Internecie: http://www.wbc.poznan.pl/dlibra/applet?mimetype=image/x.djvu&sec=f alse&handler=djvu_html5&content_url=/Content/72036/directory.djvu.
  • Szelmeczko, J. 550 lat miasta Chodzieży, Chodzież 1984.
  • Szymankiewicz, Z., W konspiracji wielkopolskiej: 1939-1945; wybór wspomnień, Poznań 1993.
  • Woźniak, M., Encyklopedia konspiracji wielkopolskiej: 1939-1945, Poznań 1998.
  • Ziółkowska, A., Zniewolony Poznań 1939-1945, Żabikowo 2007.
  • Ziółkowska, A., Żabikowo: archeologia miejsca pamięci, Żabikowo 2008.

Archiwa:

  • Archiwum Muzeum Martyrologicznego w Żabikowie:
    • Notatki Zenona Szymankiewicza z wywiadu z Ireną Krzywoszyńską
  • Archiwum KZ-Gedankstätte Flossenbürg
    • Lista więźniów obozu KL Flossenbürg
    • Dokumentacja pobytu w obozie Ireny Krzywoszyńskiej

Strony WWW:

  • Historia – Wielkopolskie Centrum Pulmonologii i Torakochirurgii, [online], [dostęp 15 maja 2017], dostępny w Word Wide Web: http://wcpit.pl/pl/o-nas/historia,9
  • Światowy Związek Żołnierzy Armii Krajowej – Okręg Wielkopolska – Bronisław Maron [online], [dostęp 16 maja 2017], dostępny w Word Wide Web: http://akwielkopolska.pl/biograms/index/biograms/1,128,0,0,Biogramy,Strona1,1.html

Relacje ustne:

  • Relacja Anny Chojnackiej-Czachór, wnuczki Ireny Krzywoszyńskiej, uzyskana dn. 4 maja 2017 r. w Poznaniu
  • Relacja Przemysława Krzywoszyńskiego, wnuka Ireny Krzywoszyńskiej, uzyskana dn. 15 maja 2017 r. w Poznaniu
  • Relacja Zygmunta Piechockiego, mieszkańca Margonina, uzyskana dn. 8 maja 2017 r. w Margoninie
  • Relacja Dionizji Piechowiak, mieszkanki Margonina, uzyskana dn. 1 maja 2017 r. w Margoninie
  • Relacja Sabiny Rusin, mieszkanki Margonina, uzyskana dn. 1 maja 2017 r. w Margoninie