Pierwszą znaną z imienia postacią z Dobrojewa był Waniek (prawdopodobnie kmieć). Natomiast pierwszymi wzmiankowanymi właścicielami tej wsi był ród Dobrujewskich, którzy pisali się również jako Dziadkowscy. Z rodu Dobrujewskich źródła wymieniają Adlarta, brata Świętosława z Brzozogaju. Adlart był właścicielem połowy wsi co najmniej w latach 1396-1401, zmarł około 1412 roku. Kolejnym dziedzicem Dobrojewa był jego syn Święszek (co najmniej w latach 1397-1403, w 1407 roku był wymieniany w źródłach jako zmarły). W latach 1407-1412 jako właściciele połowy Dobrojewa pojawiają się dzieci Święszka: Mikołaj, Świętosława, Stanisław oraz Anna, które występowały w sporze z Dzierżką z Bobulczyna i Męką z Biezdrowa o połowę Dobrojewa. W 1412 roku dzieci Święszka dowodziły w procesie, że wcześniej ich ojciec i dziad przez 30 lat posiadali połowę Dobrojewa. W 1423 roku w dokumentach ponownie pojawiał się Świętosław z Dobrojewa.

Około 1434 roku Dobrojewo zakupił Sędziwój Ostroróg, wojewoda poznański. Kolejnym właścicielem Dobrojewa był jego syn Stanisław, a następnie syn Stanisława – Jan.  W latach 1502-1510 Dobrojewo należało do braci Stanisława i Wacława. Osiem lat później, w wyniku dokonanych działów braterskich, Dobrojewo przypadło Stanisławowi. Następnie dziedzicami Dobrojewa byli bracia Jakub i Stanisław. W 1540 roku po podziale majątku Dobrojewo otrzymał Jakub Ostroróg. Następnie Dobrojewo przypadło Wacławowi Ostrorogowi, a później Sędziwojowi, zmarłemu w 1624 roku.

Widokówka z zespołem pałacowym w Dobrojewie, wysłana w 1904 r.

Po jego śmierci Ostroroszczyznę (w tym Dobrojewo) objęła jego jedyna córka – Barbara, zamężna z Janem Potockim. Barbara sprzedała swoje dobra w 1635 roku Andrzejowi Rejowi (wnukowi słynnego Mikołaja) za cenę 170.000 złp. Rej zmarł sześć lat później, a w 1646 roku jego dwaj synowie Mikołaj i Władysław dokonali działów braterskich, w ten sposób, że Mikołajowi przypadła połowa Ostroroga wraz z wsiami (w tym Dobrojewem).Był on bardzo krótko właścicielem tych ziem, gdyż zaledwie rok później, w 1647 roku, sprzedał za 155.000 złp. Ostroróg wraz z Dobrojewem, Wielonkiem, Nosalewem, Bininem, Chojnem, Kluczewem i Zapustem – Piotrowi z Miłosławia Górskiemu. Górski zmarł zaledwie 8 lat później. Co najmniej od 1660 roku właścicielem Ostroroszczyzny był książę Krzysztof Radziwiłł, który dość szybko ją sprzedał, gdyż już w 1674 roku jako właściciel figurował Wacław na Otoku Zalewski. Ten z kolei był właścicielem do około 1686/87 roku (prawdopodobnie w 1687 zmarł). W 1686 roku oddał swoje dobra w dzierżawę Janowi Miastkowskiemu. Po śmierci Wacława Zalewskiego majętność przypadła synowi Aleksandrowi, który również oddał Ostroszczyznę w dzierżawę – Przecławowi Bronkiowskiemu. Po bezpotomnej śmierci Aleksandra w 1704 roku dobra przeszły na jego siostrę – Ludwikę Zalewską zamężną z Maciejem Radomickim. W 1718 roku Radomicki na potrzeby oddania Ostroroszczyzny w dzierżawę Maciejowi Malechowskiemu dokonał inwentaryzacji majątku, w której o Dobrojewie pisano w następujący sposób:

„W tej wsi dwór, koło niego płot, z chrustu grodzony, sam dwór, drzwi do sieni na zawiasach, z klamką i wrzeciądzem [okuciem, sztabą], z sieni na lewą rękę drzwi do izby na zawiasach, z klamką, antab i haczykiem, w niej trzy okna w ołów, dobre, stół okrągły sosnowy, spory stołek jeden, stary, z poręczą, piec zielony, polewany, stary, komin murowany, kapturowy; z tej izby dwie przegrody na komnaty, do nich drzwi dwoje na zawiasach, z klamkami, w nich okna dwa w ołów, dobre, tamże kominek murowany i drzwi na tył na zawiasach. Item [tam] w sieni ex opposito [z drugiej strony] drzwi do izby czeladnej na zawiasach, w niej pieca nie ma, tylko komin szafiaty, murowany, okna w niej; z tej izby drzwi do pobocznej komory, z niej drugie na zawiasach z wrzeciądzami, okna małe, w drewno, dobre. Item z tej izby drzwi do komory, w końcu dworu z komory drugie drzwi, oboje na zawiasach z wrzeciądzem. Item w tej sieni drzwi do kuchni na zawiasach, w niej komin dobry, ognisko w glinę, murowany, z piecem do chleba. Item w tej sieni wchód na górę, drzwi na zawiasach z wrzeciądzem poszycie na dworze słomiane, na kalonce poprawy potrzebuje, tamże sołek [spichlerz] wiązany w cegłę, drzwi do niego na zawiasach, komora w końcu, drzwi na biegunach, pod sołkiem sklep [piwnica] murowany, dobry, drzwi do niego na zawiasach z wrzeciądzem; domek w podwórzu, do niego drzwi na zawiasach z wrzeciądzem, w sieni komin szeroki, lepiony, w górę wywiedziony, nowy, po lewej ręce izba, do niej drzwi na zawiasach z wrzeciądzem i klamką, piec nowy w niej prostą robotą i kominek mały, okno w ołów dobre. Item po tejże ręce drugie drzwi do drugiej izby, na zawiasach z wrzeciądzem, w tej izbie piec, który z tamtej izby wywiedziony, i komin nowy, okna nie ma z tej izby, drzwi na zawiasach z wrzeciądzem do komory, w niej okno w drewno dobre, powróciwszy do sieni na prawą rękę komory dwoje do niej drzwi na zawiasach z wrzeciądzem, okna w obu komorach w drewno dobre. Item ze dworu wchód na sypanie, do niego drzwi na zawiasach i z wrzeciądzem, poszycie na tym domku nowe, dobre, u dołu dwiema szorami dranicami pobite; cały domek nowy.

Ok. 1912 r.

Gumno. Stodoła pierwsza o dwóch bojewicach [klepiskach], w słupy, dyle [bale] budowana, miejscami słupy pogniły, wrota do niej na biegunach, z przodu zamki ślepe, z tyłu kuny [obręcz z łańcuchem] do zamykania, poszycie dobre. Item druga stodoła naprzeciwko, o jednej bojewicy, wrota do niej z kumą żelazną z przodu, i z tyłu w niej śpichlerz, drzwi na zawiasach z wrzeciądzem, w tym śpichlerzu podłoga z tyłu zła, poszycie poprawy potrzebuje. Item trzecia stodoła stara, o jednej bojewicy, miejscami ściany się walą i słupy ugniły, z gruntu restauracyi potrzebuje, wrota do niej oboje z kunami żelaznemi do zawarcia, poszycie stare, łatane. Item czwarta stodoła, wpół zrujnowana i druga połowa upada. Owczarnia blochami [nieoheblowane drewno] w słupy dylowana, miejscami przyciesie pogniły i słupy w garach puszczają, wrota do niej jedne tylko z kuną żelazną, poszycie na niej dobre. Item z drugiej strony stajnia w blochy, na tej całe poszycie dobre, między owczarnią i stajnią obora, poprawy potrzebuje.

Inwentarz folwarku Dobrojewskiego: Najprzód krów dojnych dwanaście, trzynastą wziął Wąchała kmieć do Binina, jałowica dwuletnia jedna, juniec dwuletni jeden, jałowiczek rocznych sześć, cieląt latosich [urodzonych w tym roku] jałowiczek cztery, stadnik [samiec rozpłodowy], stary jeden. Item stadnik młody jeden. Owiec maciorek sto trzydzieści dziewięć, skopów trzechletnich dwadzieścia sześć, skopów dwuletnich ośmnaście, owieczek latosich czterdzieści, skopków latosich czterdzieści dwa, baranów starych pięć, młodych dwa. Świni maciorek trzynaście, wieprzy dwuletnich ośm, rocznych wieprzaków dziewięć, stadników dwóch, prosiąt latosich pięcioro. Gęsi starych dwadzieścia pięć, młodych gęsi szesnaście, indyczek starych sześć, młodych sześć, kur z kokotem piętnaście, kapłonów piętnaście, kaczek z kaczorami dwadzieścia jedna.

Poddaństwo wsi Dobrojewa. Chałupnicy: Frącek chałupnik ma wołów dwa, krów trzy, świń cztery, owiec dziesięć; Sobek ma wołów dwa, krów trzy, świń dwie; Adam ma wołu jednego, krów dwie, świń trzy; Józef niepoddany ma wołów dwa, krów dwie, świni trzy; komornice: Skotarka ma krów dwie, Ruchajka ma krów dwie, Maruszka ma krów jednę, owczarz niepoddany ma wołów dwa, krów trzy.

Powinność chałupników: robią ręczną robotę od św. Wojciecha do św. Marcina po trzy dni, albo dwa dni orzą; po dwie sztuki kądzieli przędzą komornice, robią dwa dni, po sztuce kądzieli przędzą, po pół kopy żyta i po mędelu jęczmienia ze dworu im dawają. W tej wsi budynki restauracyi potrzebują, mianowicie poszycia”.

Fasada pałacu od strony parku, ok. 1910 r.

Najważniejszym obiektem zabytkowym w Dobrojewie są dwie oficyny i zabudowania gospodarcze stanowiące dawny zespół pałacowo-folwarczny. Obiekty znajdują się w południowej części wsi. Poniżej krótko przedstawię najważniejsze informacje o pałacu, a zainteresowanych jego historią i architekturą odsyłam do mojego tekstu Wielkopolskie Puławy w Dobrojewie (http://regionszamotulski.pl/palac-w-dobrojewie/).

Zespół pałacowy, jak wspomniałem, został wzniesiony w latach 1784-1786 dla Adama Kwileckiego. Na tablicy fundacyjnej na pałacu (1784) znajdowała się inskrypcja: „Za panowania Stanisława Augusta Poniatowskiego, Adam z Kwilcza na Ostrorogu Kwilecki kasztelan P.: Ord. Św. Anny, Św. Stanisława, kawaler, sobie y Potomkom dom ten wystawił 1784”. W 1787 roku od strony ogrodu dobudowano do pałacu portyk kolumnowy, a do 1788 roku trwało wyposażanie wnętrz. Sam pałac był dość duży, parterowy, podpiwniczony, posiadał piętrową wystawkę. Całość miała liczne cechy barokowej symetrii i osiowości, co może stanowić nawiązanie do tradycji Wersalu. Również wnętrze było urządzone z wielkim gustem i artyzmem. Ozdobne tkaniny i malowidła oraz tapety zamówione w Berlinie nadawały wnętrzu pałacowych cech. Prawdopodobnie 12 kwietnia 1940 roku pałac został podpalony, a następnie w latach 1941-1942 rozebrany. Pożar strawił liczne pamiątki rodowe Kwileckich oraz okazałą biblioteką. Na temat samego pożaru snuto różne przypuszczenia, jedna z wersji mówi o tym, że niemiecki zarządca, aby zatrzeć ślady swoich finansowych kombinacji i rabunków dokonanych w pałacu, miał opłacić niemieckiego pilota, który podpalił pałac.

Prawdopodobnie jest to rozbiórka pałacu, ok. 1941-1942

Z zespołu pałacowego zachowały się natomiast dwie oficyny, zbudowane równocześnie z pałacem. Oficyna północna to siedmioosiowy, piętrowy, murowany i otynkowany budynek, z czterospadowym dachem krytym dachówką. Nad wejściem do oficyny znajduje się balkon wsparty na dwóch kolumnach. Natomiast na dachu usytuowano ozdobne okno z kamiennymi wazonami po bokach. Z kolei oficyna południowa jest parterowa, również murowana, siedmioosiowa. Nad wejściem znajduje się balkon i lukarna, a po obu jej stronach kamienne wazony. Całość budynku została zwieńczona czterospadowym dachem krytym dachówką.

Wojenną zawieruchę przetrwała również główna brama wjazdowa, która znajduje się w ogrodzeniu okalającym dawny zespół pałacowy. Sama brama została zbudowana w stylu klasycystycznym, w tym samym czasie co pałac. Jest murowana i otynkowana, składa się z czterech kwadratowych słupów krytych dachówką. Na dwóch słupach wewnętrznych znajdują się rzeźby wojowników z piaskowca, natomiast na zewnętrznych słupach umiejscowiono wazony. Ogrodzenie znajduje się po obu stronach bramy, na murowanych słupach usytuowano wazony. Na dziedzińcu, w jego północno-wschodniej części, znajduje się studnia o wysokości około 150 cm, zbudowana z kamienia polnego i zwieńczona czterema wazonami.

Brama wjazdowa i fronton pałacu, 1928 r.

Na uwagę zasługują również dawne zabudowania folwarczne, powstałe w pierwszej i drugiej połowie XIX wieku:

• Spichlerz – późnoklasycystyczny, murowany z cegły i otynkowany. Trzykondygnacyjny, zbudowany na planie prostokąta, z przejazdem na osi środkowej. Dach dwuspadowy, kryty dachówką, z naczółkami i dymnikami w dwóch kondygnacjach.
• Kuźnia – murowana z cegły, parterowa , obecnie częściowo rozebrana.
• Stodoła ‒ zbudowana z kamienia polnego, obecnie częściowo rozebrana.

Do dawnego folwarku prowadzą dwie bramy: południowa, zbudowana w latach 1784-1786, granicząca z ogrodzeniem dziedzińca, oraz północna, zbudowana wraz ze stróżówką na początku XIX wieku.

Droga do pałacu i park – ok. 1910-1915

Zabudowania pałacowe i folwarczne otaczał park krajobrazowy o powierzchni 8 ha, założony w końcu XVIII wieku, oraz ogród w stylu francuskim, założony w latach 1787 – 1788. W parku zachowały się nieliczne elementy zdobnicze. W parkowym drzewostanie dominują graby, kasztanowce, akacje, sosny oraz lipy, w zachodniej części parku znajduje się okrągły staw otoczony grabami.

Z zabudowań w Dobrojewie warto również wymienić dwa domy w centrum wsi:

– parterowy budynek dawnej szkoły, zbudowany około 1850 roku, z dachem krytym dachówką i oryginalnym trójkątnym oknem nad wejściem,

– tzw. młynek, czyli dom młynarza, zbudowany w 1 połowie XIX wieku na planie ośmioboku.

W Dobrojewie znajduje się również wiele okazałych drzew, w szczególności należy wymienić: robinię o obwodzie 310 cm (obok oficyny północnej) oraz lipę o obwodzie 434 cm (w podwórzu gospodarczym). Do dawnego zespołu pałacowego prowadzi piękna podwójna aleja lipowo-grabowa, natomiast przy polnej drodze do Ordzina rośnie aleja kilkudziesięciu jesionów (wśród nich okazy o obwodach 360, 382 i 398 cm). Natomiast druga duża aleja jesionów znajduje się przy polnej drodze w kierunku Wielonka (wśród nich drzewa o obwodzie 283, 295 i 326 cm).

Oficyna północna, ok. 1970 r.

Będąc w Dobrojewie, warto przystanąć również przy dwóch XVIII-wiecznych barokowych rzeźbach fundacji prawdopodobnie Adama Kwileckiego. Obie rzeźby zlokalizowane są na północ od zespołu pałacowo-folwarcznego. W czasie okupacji niemieccy żołnierze walczyli z wszelkimi przejawami kultu religijnego, ale mieszkańcom Dobrojewa udało uratować się obie rzeźby, a w 1945 roku w miejscu starych zostały wybudowane nowe kapliczki i umieszczono w nich wspomniane rzeźby. Pierwsza z kapliczek, z kamienną rzeźbą Świętego Wawrzyńca, znajduje się przed budynkiem dawnej szkoły, naprzeciwko północnej bramy do folwarku. Rzeźba została umieszczona na murowanym słupie o wysokości około 4,5 metra, w którego wnęce umieszczono gipsową figurkę Matki Boskiej. Święty został przedstawiony w tradycyjny sposób – w stroju diakona (dalmatyce), z palmą męczeńską na prawym ramieniu i kratą (ruszt), o którą opiera lewą rękę (takie przedstawiani postaci świętego związane jest z jego śmiercią na rozżarzonej kracie).

Natomiast na skrzyżowaniu drogi wojewódzkiej 184 z drogą brukową do Binina stoi wysoka na około 5 metrów murowana kapliczka z drewnianą figurą Świętego Walentego. W cokole kapliczki znajduje się wnęka, wewnątrz której umiejscowiono gipsową figurkę Matki Boskiej. W górnej części kapliczki znajduje się rzeźba św. Walentego ubranego w strój kapłana i uzdrawiającego dziecko. Kapliczka jest otwarta z trzech stron i przykryta daszkiem krytym blachą i zwieńczonym krzyżem.

W czasie okupacji mieszkańcy Dobrojewa uratowali również rzeźbę Chrystusa z około 1750 roku, rzeźba do niedawna znajdowała się na krzyżu przy drodze wojewódzkiej 184 (obecnie w tym miejscu jest nowa rzeźba).

Przy drodze do Oporowa uwagę zwraca głaz narzutowy – dawny drogowskaz z napisem: „do Oporowa 1824”.

Literatura:

1. Leonard Durczykiewicz, Dwory polskie w Wielkiem Księstwie Poznańskiem, Poznań 1912.
2. Franciszek Gajewski, Pamiętniki Franciszka z Błociszewa Gajewskiego. Pułkownika wojsk polskich 1802-1831, Poznań 1913.
3. Teresa Ruszczyńska, Katalog zabytków sztuki w Polsce, t. 5, z. 23: Powiat Szamotulski, Warszawa 1966.
4. Zofia Ostrowska-Kębłowska, Architektura pałacowa drugiej połowy XVIII wieku w Wielkopolsce, Poznań 1969.
5. Paweł Mordal, Inwentaryzacja krajoznawcza Miasta i Gminy Ostroróg, Ostroróg 1990.
6. Andrzej Kwilecki, Kwilcz i inne majątki Kwileckich na przestrzeni wieków, Poznań 1996.
7. Wirydianna Fiszerowa, Dzieje moje własne i osób postronnych: wiązanka spraw poważnych, ciekawych i błahych, Warszawa 1998.
8. Andrzej Kwilecki, Ziemiaństwo wielkopolskie w kręgu arystokracji, Poznań 2004.
9. Janina z Puttkamerów Żółtowska, Fragmenty wielkopolskie 1919-1933, Poznań 2006.
10. Joanna Konopińska, Janina Fedorowicz, Marianna i róże: życie codzienne w Wielkopolsce w latach 1890-1914 z tradycji rodzinnej, Poznań 2016.
11. Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich, t. 2, hasło Dobrojewo.
12. Słownik historyczno-geograficzny ziem polskich w średniowieczu, red. Tomasz Jurek, hasło Dobrojewo.

Fotografie:

1. Zbiory Wojciecha Kwileckiego, Pawła Przewoźnego
2. Biblioteka Narodowa Polona.
3. „Dziennik Poznański” 1930 nr 252.
4. „Kurier Poznański” 1930 nr 239, nr 252.
5. Poznańskie Towarzystwo Przyjaciół Nauk.
6. „Wieś Ilustrowana”, styczeń 1911.
7. „Teatr i Życie Wytworne: czasopismo ilustrowane” 1929 nr 4-5.
8. „Świat” 1928 nr 18.
9. „Ilustracja Polska” 1931 nr 37.
10. „Wielkopolska Ilustracja” 1929 nr 1.
11. Wystawa i licytacja ogierów w Poznaniu w dniach 4 i 5 maja 1939 r.
12. Teresa Ruszczyńska, Katalog zabytków sztuki w Polsce, 5, z. 23: Powiat Szamotulski, Warszawa 1966.
13. „Gazeta Szamotulska” 1925 nr 72, 77; 1927 nr 3, 105, 1928 nr 36; 1929 nr 40, 42; 1930 nr 48, 52, 109.
14. „Gazeta Rolnicza” 1922 nr 3.