Szamotulscy. Dzięki miastu przeszli do historii jako Szamotulscy, ale Szamotuły zawdzięczają im, że w ogóle powstały

„Jest rzeczą zdumiewającą, w jak niewielkim stopniu postacie Szamotulskich przetrwały w pamięci miasta ‒ prawie nikogo z nich na przykład nie upamiętniono w nazwach ulic, placów, a chyba i instytucji miejskich, jak szkoły czy biblioteki. Wszystkich ich w tradycji i legendzie zdominowała marginalna postać Halszki Ostrogskiej, żony zmarłego w 1573 roku Łukasza Górki”.

Słowom prof. Antoniego Gąsiorowskiego ‒ wybitnego historyka, znawcy średniowiecza ‒ nie sposób odmówić racji. Mniej więcej trzydzieści lat temu imieniem Dobrogosta Szamotulskiego nazwano jedną z ulic, a w 2006 roku hali widowiskowo-sportowej przy Zespole Szkół nr 2 im. Hugona Kołłątaja nadano nazwę herbu Nałęcz, nadal jednak nie można mówić o adekwatnym w stosunku do zasług dla miasta uczczeniu tego niezwykle ważnego wielkopolskiego rodu.

Pierwsza wzmianka potwierdzająca istnienie Szamotuł związana jest z postacią Wincentego (herbu Nałęcz), który w dokumencie z 1231 roku wspomniany został jako Wincencius de Samotul (por. tekst Pochodzenie nazwy Szamotuły http://regionszamotulski.pl/pochodzenie-nazwy-szamotuly/). Świadectwa pisane z tamtych czasów, choć jest ich niewiele, wyraźnie wskazują, że już od początku XIII wieku przedstawiciele tej gałęzi rodu odgrywali niezwykle ważną rolę u boku książąt wielkopolskich w czasach rozbicia dzielnicowego Polski, później wspierali królów Przemysła II, Władysława Łokietka i Kazimierza Wielkiego. Oprócz wspomnianego Wincentego Nałęczami „z Szamotuł” byli kolejno: Tomisław (kasztelan i wojewoda poznański, bratanek Wincentego), Dobrogost Mały (kasztelan gnieźnieński, syn Tomisława) oraz znów (imiona w rodzinie Nałęczów się powtarzają): Wincenty (wojewoda poznański, starosta Wielkopolski, bratanek Dobrogosta Małego), Dobrogost (kasztelan czarnkowski, brat Wincentego) i Tomisław (kasztelan poznański, brat Wincentego i Dobrogosta) (por. tekst Herb Nałęcz http://regionszamotulski.pl/dzieje-ziemi-szamotulskiej/page/3/).

„Prawdziwym ojcem miasta” prof. Tomasz Jurek nazywa pierwszego wymienionego Tomisława, który dokonał pierwszej lokacji Szamotuł, najprawdopodobniej w okresie 1284-1296. Miasto wytyczone zostało w pobliżu wcześniejszej osady o charakterze wiejskim, położonej po prawej stronie Samy, naprzeciw Szczuczyna. W osadzie tej, zwanej potem Starymi Szamotułami, a istniejącej jeszcze do początków XIX wieku, znajdował się kościół św. Marcina i cmentarz, musiała znajdować się też rezydencja właścicieli. To ślady tego miasta w 2006 roku odkryli ‒ dzięki zastosowaniu fotografii lotniczej ‒ archeolodzy Ryszard Pietrzak i Włodzimierz Ręczkowski; odkrycie to zostało wówczas mocno nagłośnione przez media.

Koniec dynastii Piastów w Polsce zbiegł się ze zmianą dziedziców Szamotuł. Nadal byli nimi przedstawiciele Nałęczów, ale innej gałęzi tego potężnego rodu. Pierwszym dziedzicem z tej nowej gałęzi został Sędziwój, używający przydomka Świdwa (wojewoda poznański, Szamotuły i inne dobra przejął jako zięć Dobrogosta lub Tomisława). Na nowe ‒ dzisiejsze miejsce ‒ Szamotuły zostały przeniesione po zniszczeniu pierwszego ośrodka miejskiego koło Starych Szamotuł. Przez miejsce wcześniejszej lokacji przetoczyło się kilka fal spustoszeń. Największe walki toczono w czasie wojny domowej rodów wielkopolskich w okresie bezkrólewia po śmierci Ludwika Węgierskiego, nazywanej wojną Grzymalitów z Nałęczami. Przedmiot sporu stanowiło wówczas obsadzenie tronu polskiego oraz niechęć do wywodzącego się z rodu Grzymałów, starosty wielkopolskiego Domarata (Grzymalici popierali kandydaturę Zygmunta Luksemburczyka na króla). Walki wygasły po wstąpieniu na tron Władysława Jagiełły i jego ślubie z Jadwigą. W okolicach Piotrkówka, a więc w pobliżu wsi Stare Szamotuły i założonego przez Tomisława miasta Szamotuły, w lutym 1383 roku rozegrała się największa bitwa tej wojny. Sędziwój Świdwa grał rolę jednego z najważniejszych przywódców szlachty wielkopolskiej, złupienie i zniszczenie jego własności było więc dla jego przeciwników politycznych ważne. Być może po tych wydarzeniach Sędziwój postanowił odbudować Szamotuły na nowym miejscu: lepiej odpowiadającym wymogom obronności (wyniesienie terenu oblane wokół wodami Samy i jej dopływów) oraz nowemu przebiegowi dróg lokalnych. Nie jest to jednak całkiem oczywiste (por. tekst Zagadka powstania kościoła św. Stanisława. Kiedy Szamotuły przeniesiono na dzisiejsze miejsce? http://regionszamotulski.pl/dzieje-ziemi-szamotulskiej/).

Do rodu Świdwów Szamotulskich należeli, między innymi, synowie Sędziwoja: Wincenty (kasztelan międzyrzecki, starosta generalny Rusi) i Dobrogost (kasztelan poznański, starosta Wielkopolski), następnie Piotr (również kasztelan poznański i starosta Wielkopolski, syn Dobrogosta) i jego syn Andrzej (wojewoda kaliski i poznański). Otrzymane przez Świdwów Szamotulskich wysokie godności były nagrodą za ich wierną służbę kolejnym królom z dynastii Jagiellonów. Świdwowie przez cały XV wiek często występowali u boku królów, przebywali na ich dworze, zasiadali w radzie królewskiej, działali na polu polityki, dyplomacji i wojskowości. Dobrogost Świdwa uczestniczył w wyprawie księcia Witolda przeciw Tatarom, zakończonej klęską pod Worsklą (1399 r.), pod Grunwald przyprowadził własną chorągiew, często brał udział w negocjacjach i poselstwach, na przykład do Krzyżaków czy Danii. Jego brat Wincenty ‒ między innymi ‒ był członkiem polskiej delegacji na sobór w Konstancji, jako starosta ruski walczył z Tatarami, towarzyszył Władysławowi III w wyprawie na Węgry (1440 r.), zdobył wówczas dla króla Budę. Piotr Świdwa wyróżnił się w czasie kampanii tureckiej (1443 r.), był jednym z ważniejszych dowódców w czasie wojny trzynastoletniej z Krzyżakami (1454-1466) i zasłużonym dla kraju dyplomatą. „Prawdziwym mężem stanu, już nie tyle wykonawcą, co twórcą wielkiej polityki” nazywa Tomasz Jurek kolejnego Świdwę ‒ Andrzeja. Nie tylko wielokrotnie uczestniczył w poselstwach królewskich (między innymi do Krzyżaków i cesarza), lecz także był jedną z osób decydujących o polityce wewnętrznej ‒ jego głos i umiejętności dyplomatyczne liczyły się w czasie wyboru kolejnych królów z dynastii jagiellońskiej: Jana Olbrachta (1492), Aleksandra (1501) i Zygmunta Starego (1506) (por. tekst Płyta nagrobna Andrzeja Świdwy Szamotulskiego http://regionszamotulski.pl/dzieje-ziemi-szamotulskiej/page/2/).

Wielkość dóbr Szamotulskich zmieniała się w ciągu dziesięcioleci i wieków. Dokument z 1284 roku potwierdza prawo własności Tomisława do 12 miejscowości. Ten pokaźny przecież majątek wydaje się niewielki, jeśli zestawi się go z dobrami Piotra Świdwy Szamotulskiego (zmarłego w 1473 roku), szacowanymi na 8,5 miasta i co najmniej 60 wsi (część majątku to dzierżawione królewszczyzny).

Chociaż Świdwowie Szamotulscy bardzo wiele podróżowali, mieli wiele rezydencji i dworów w swych bardzo rozległych włościach, główną i najbardziej reprezentacyjną siedzibą rodziny pozostawały Szamotuły. Synowie Sędziwoja w pierwszych dekadach XV wieku wznieśli murowany zamek na południe od nowo wytyczonego miasta. Ślady tej budowli zachowały się w murach kościoła św. Krzyża i przylegającego do świątyni klasztoru. W 1675 roku jeden z kolejnych właścicieli ‒ Jan Korzbok Łącki ‒ oddał bowiem Zamek Świdwiński franciszkanom reformatom, którzy na jego miejscu wznieśli zabudowania klasztorne. Drugi zamek szamotulskich powstał około 50 lat po pierwszym na północ od miasta. Potrzeba budowy drugiej siedziby Świdwów Szamotulskich zrodziła się, gdy miasto podzielone zostało na dwie części, zamek południowy przypadł w udziale Janowi Szamotulskiemu (synowi Jana, bratankowi Piotra). Drugi właściciel ‒ Andrzej (syn Piotra) ‒ zbudował dzisiejszy Zamek Górków, przejęty po jego śmierci w 1511 roku przez zięcia Łukasza Górkę, a następnie przez niego rozbudowany.

Szamotulscy żyli według wzorów kultury dworsko-rycerskiej, byli pasowanymi rycerzami i znali języki. O ich szacunku dla wiedzy świadczy przekazanie w połowie XV wieku przez Dobrogosta Świdwę znacznej kwoty na szkołę parafialną w Szamotułach oraz wspieranie ubogich studentów w Krakowie (prawdopodobnie szamotulan). Fundację właścicieli miasta stanowił szpital, istniejący co najmniej od 1413 roku na tzw. przedmieściu poznańskim (pod koniec dzisiejszej ul. Poznańskiej). Nie ulega też wątpliwości, że to  Szamotulscy zbudowali kościół św. Stanisława ‒ dzisiejszą bazylikę kolegiacką. Dokładne daty powstania tej okazałej i bogato wyposażonej gotyckiej świątyni są trudne do ustalenia. Budowę rozpoczęto w ostatnich dziesięcioleciach XIV wieku, w momencie przeniesienia miasta na nowe miejsce, i kontynuowano w pierwszej ćwierci wieku XV. Zarówno rozmach kościoła św. Stanisława, jak i rozplanowanie miasta, wzorujące się na Poznaniu, świadczą o ambicjach panów Szamotuł.

Czasy świetności Świdwów Szamotulskich kończą się u progu XVI wieku. Północną część miasta przejmuje potężny ród Górków, ale o miasto, jak się wydaje, dbający mniej niż poprzedni właściciele. Świdwowie z południowej części Szamotuł podupadają, na początku lat 80. XVI wieku umiera ostatni Świdwa Szamotulski. Obie części miasta stają się własnością Rokossowskich. W kolejnych latach i wiekach Szamotuły oraz rozległe włości tzw. klucza szamotulskiego przechodzą w inne ręce: Korzbok Łąckich, Kostków, Mycielskich, pruskich rodzin: Brandtów, von Bethe i książąt Sachsen-Coburg-Gotha.

Szamotulscy ‒ założyciele Szamotuł i twórcy jego świetności ‒ odeszli w przeszłość. Choć pozostali w swoich dziełach, miasto o nich nie pamięta.

Agnieszka Krygier-Łączkowska

Bibliografia:

1. Szamotuły. Karty z dziejów miasta, red. Antoni Gąsiorowski (A. Gąsiorowski, Wprowadzenie, T. Jurek, Średniowieczne Szamotuły i ich dziedzice), Szamotuły 2006.
2. Słownik historyczno-geograficzny ziem polskich w średniowieczu, red. Tomasz Jurek, hasło: Szamotuły, edycja elektroniczna [http://www.slownik.ihpan.edu.pl/search.php?id=26400].