Michał Dachtera

Historia Szczepankowa

Szczepankowo to wieś położona w gminie Ostroróg, 5 km od Szamotuł. Najwcześniejsza historia miejscowości wydaje się dziejami ciągłych zmian majątkowych i konfliktów. Wynika to z prostego faktu, że jedynie takie dokumenty się zachowały. Nie ulega wątpliwości, że Szczepankowo to stara wieś szlachecka, która istniała już w XIV w.

Pierwsza wzmianka o wsi pochodzi z 1397 roku. W latach 1397-1400 jej ówczesny właściciel Przezdrew Szczepanowski toczył spór ze Święszkiem z Dobrojewa i Dzadkowa (w powiecie gnieźnieńskim). Święszek wraz z innymi ośmioma rycerzami i ośmioma „panoszami”, czyli rycerzami niepasowanymi, „zajechał” własność Przezdrewa. Termin „zajazd” oznaczał w dawnej Polsce samodzielne egzekwowanie wyroku. Z zachowanej wzmianki wynika, że Święszek zabrał Przezdrewowi konia i uwolnił zakutego w dyby jednego z jego kmieci. Z kolei w 1403 roku źródła wymieniają kmiecia ze Szczepankowa Wawrzyńca zwanego Wierzbą, będącego w sporze ze Stanisławem Rudzkim z Rudek o 2 grzywny bez 4 groszy.

Około połowy XV wieku właścicielem Szczepankowa był Jan Świdwa Starszy z Szamotuł. W latach 1461-1462 Świdwa sprzedał z zastrzeżeniem prawa pierwokupu plebanowi, mansjonarzom i rektorowi szkoły w Ostrorogu 8 grzywien 16 groszy czynszu w Szczepankowie za 100 grzywien.

W 1469 roku Szczepankowo było wymienione jako wieś, która zalegała z płaceniem królowi czynszu łanowego, za co nałożono karę w wysokości 14 grzywien. W tym samym roku miał miejsce kolejny konflikt, który spowodował, że nazwa Szczepankowo odnotowana została w dokumentach. Tym razem ówczesny sołtys Szczepankowa – Jan pozwał Helenę, żonę Jana z Ostroroga, dziedziczkę Stobnicy i księżniczkę raciborską.

Gospoda Fritza Treske, ok. 1912

W 1473 roku Piotr z Szamotuł, dziedzic Szczepankowa, wykupił od kanonika poznańskiego i prepozyta kolegiaty Św. Marii Magdaleny w Poznaniu Sędziwoja z Soboty 5 grzywien czynszu od głównej sumy w wysokości 60 grzywien zapisanego na wsi Szczepankowie oraz wsi Szczuczyn przez zmarłego Dobrogosta (ojca Piotra z Szamotuł). Cztery lata później, w 1477 roku, Dziersław ze Szczepankowa sprzedał duchownemu – Marcinowi z Szamotuł 3 floreny czynszu od sumy 36 florenów na Szczepankowie.

W 1496 roku syn Piotra ze Szczepankowa (zapewne wcześniej znanego jako Piotr z Szamotuł) – Andrzej dał swojej córce – Katarzynie połowę dóbr Szamotuł, w tym połowę wsi Szczepankowo, jako zabezpieczenie jej posagu. Po wyjściu Katarzyny za mąż Andrzej miał wypłacić jej mężowi kwotę 2000 grzywien, a po tej wypłacie dobra miały wrócić do Andrzeja. Jednak w 1511 roku Katarzyna przekazała swojemu mężowi Łukaszowi II Górce połowę dóbr Szamotuł wraz z wsiami, w tym połowę wsi Szczepankowo, co oznacza, że jej ojciec Andrzej nie wypłacił obiecanej kwoty jej mężowi. W 1499 roku Szczepankowo ponownie pojawiło się wśród wsi, które nie zapłaciły czynszu łanowego.

Pozostała część Szczepankowa należała do Dobrogosta z Szamotuł, który w 1545 roku zapisał swojej żonie Elżbiecie ¼ Szczepankowa. Dobrogost pojawiał się w źródłach również w 1546 i 1548 roku.

Około 1566 roku wojewoda poznański Łukasz III Górka, wnuk Łukasza II po synu Andrzeju i mąż Halszki z Ostroga, sprzedał połowę wsi Szczepankowo wraz z czterema łanami w Gaju za kwotę 4500 złotych Kasprowi Bobrownickiemu, z zastrzeżeniem prawa pierwokupu. Pięć lat później Bobrownicki kupił kolejną część wsi Szczepankowo od Jana Świdwy z Szamotuł (wnuka Wincentego po synu Janie) za sumę 5000 złotych. Natomiast pozostałą część wsi Szczepankowo w 1579 roku Stanisław Górka (brat Łukasza III Górki) sprzedał Jakubowi Rokossowskiemu.

W kolejnych latach Szczepankowo należało do dwóch Bobrownickich – Łukasza, który miał 3 łany, i Marcina, który miał 5 łanów, oraz do Rokossowskich. W 1602 roku Łukasz Bobrownicki swoją część wsi Szczepankowo przekazał na 3 lata (sprzedał z prawem odkupu) na rzecz Andrzeja Siedleckiego. Z kolei w 1615 roku bracia Łukasz i Marcin odkupili pozostałą część wsi od Stanisława Rokossowskiego (syna Jakuba). Do Bobrownickich Szczepankowo należało prawdopodobnie prawie do końca XVII wieku. W 1670 roku Stefan Bobrownicki część wsi sprzedał Wojciechowi Żychlińskiemu oraz jego żonie Katarzynie Bukowieckiej za sumę 8.500 złotych polskich. Prawdopodobnie pozostałą część Szczepankowa w 1687 roku Ludwik Bobrownicki zobowiązał się sprzedać za kwotę 16.000 złotych polskich – Janowi Korzbok Łąckiemu.

Co najmniej od 1767 roku do 1819 roku właścicielami Szczepankowa była rodzina Kowalskich – Ignacy i Joanna oraz ich potomkowie. Ignacy zmarł w 1799 roku w wieku 60 lat, natomiast Joanna zmarła w 1815 roku w wieku około 70 lat. Kolejnymi właścicielami Szczepankowa była rodzina Święcickich, co najmniej od 1833 do 1852 roku.

Dawny dwór, zdjęcie z lat 80.

U schyłku XIX wieku (około 1880 roku) wieś miała 5 domów i 51 mieszkańców (z czego 47 było katolikami, a 4 protestantami) oraz 78 hektarów (w tym 71 ha roli i 3 ha łąk). Z kolei dwór wraz z folwarkiem Wygoda tworzył okręg dworski z 11 domami 177 mieszkańcami (145 katolików i 32 protestantów) oraz obejmował obszar 530 ha (w tym: 404 ha roli, 33 ha łąk, 27 ha lasów). Podczas wykopalisk prowadzonych w XIX wieku w Szczepankowie znaleziono dwa brązowe naramienniki. W miejscowości znajdowała się szkoła katolicka, do której na przełomie lat 1866/1867 uczęszczały 163 dzieci, a nauczycielem od 1862 roku był Bonawentura Wicherski.

W latach 1904-1908 wieś stanowiła własność Królewskiej Komisji Osadniczej Państwa Pruskiego. Po 1905 roku majątek rolny folwarku został rozparcelowany i osadzono na nim niemieckich kolonistów. Dwór, park i sad pozostał jako tzw. resztówka.

W październiku 1907 roku oddano do użytku część linii kolejowej Szamotuły – Międzychód (najpierw na odcinku Szamotuły – Binino oraz Chrzypsko Wielkie – Międzychód, a pół roku później Binino – Chrzypsko Wielkie). We wsi Szczepankowo wybudowano stację kolejową (obecnie w budynku znajdują się mieszkania). Linia kolejowa została zamknięta dla regularnego ruchu pasażerskiego w 1995 roku.

Na podstawie spisu powszechnego przeprowadzonego w 1921 roku wiadomo, że Szczepankowo zamieszkiwało 314 osób (106 osób narodowości polskiej i 208 narodowości niemieckiej), w tym 165 kobiet i 149 mężczyzn. 109 osób deklarowało wyznanie rzymskokatolickie, a 205 ewangelickie. W miejscowości znajdowało się 46 budynków mieszkalnych.

Remiza Ochotniczej Straży Pożarnej

Po II wojnie światowej w Szczepankowie wybudowano remizę ochotniczej straży pożarnej oraz nowy budynek szkolny (szkoła została zamknięta w 2002 roku).

Do obiektów zabytkowych należy zespół dworski składający się z dworu (nr rej.: 2237/A z 21.06.1992) oraz parku (nr rej.: 2250/A z 24.09.1992). Dwór został zbudowany w pierwszej połowie XIX wieku. Jest to budynek parterowy, pięcioosiowy, z piętrem w poddaszu z okrągłymi oknami. W 1920 roku przeszedł na własność Skarbu Państwa, a następnie w 1925 roku został sprzedany Annie Lelesz. W czasie drugiej wojny światowej dwór był internatem dla niemieckich dziewcząt pracujących we wsi. W 1947 roku został sprzedany Czesławowi Kaczmarkowi. Również obecnie dwór stanowi własność prywatną.

Park dworski o powierzchni ponad 7 ha podobnie jak dwór został założony w pierwszej połowie XIX wieku. Dominującymi gatunkami drzew są lipy, klony, robinie oraz jesiony. Ponadto w parku znajdują się duże połacie chronionego bluszczu pospolitego. W pobliżu dworu rosną dwie sosny zwyczajne o obwodach 218 i 246 cm będące pomnikami przyrody. Jedna rośnie na północny zachód, druga natomiast w odległości około 12 metrów na południowy wschód od dworu. Ponadto w środkowej części parku rośnie platan klonolistny, również zaliczany do pomników przyrody. Z drzew rosnących w parku na uwagę zasługują także trzy lipy drobnolistne o wymiarach pomnikowych (obwody 315, 339 i 430 cm).

Dawna gospoda, nr 61

Z obiektów historycznych w Szczepankowie wymienić należy również dom pod nr. 61. To pierwszy dom po lewej stronie, jadąc z Ostroroga. Budynek położony jest na południe od parku dworskiego, został zbudowany pod koniec XIX wieku. Dom jest parterowy, z użytkowym poddaszem, dwupoziomowym ryzalitem, mansardowy dach pokryty dachówką.

Uwagę zwraca również dom nr 53. Budynek powstał w 1906 roku jako jednoklasowa szkoła ewangelicka z mieszkaniem dla nauczyciela. Szkoła została zlikwidowana przez rząd polski w 1922 roku. Nauczycielem od otwarcia szkoły do jej likwidacji był Teodor Hoffmann z Rogoźna. W 1935 roku w nieistniejącej już szkole urządzono świetlicę Związku Pracy Obywatelskiej Kobiet. Po II wojnie światowej – do połowy lat 60. w budynku znajdowała się jedna z klas szkoły podstawowej.

Figura Królowej Korony Polski i remiza

W centrum wsi na zakręcie drogi wojewódzkiej nr 184 stoi figura Królowej Korony Polski – Pomnik Wolności. Figura została poświęcona w 1926 roku, uroczystość ta została opisana w 1926 roku przez Gazetę Szamotulską:

„Szczepankowo. (Pomnik wolności.) Staraniem tutejszej Polonji w dawniejszym środku kolonizatorskim zbudowano pomnik wolności. W środku uroczo położonej wsi wznosi się z daleka widniejąca figura Królowej Korony Polskiej z Dzieciątkiem na ręka. Piedestał i cokół z granitu zostały artystycznie wykonane przez p. Pogodzińskiego z Szamotuł. Podziękowanie należy się przede wszystkiem inicjatorom i komitetowi jako i tym wszystkim, którzy przez prace, datki, trudy i bezinteresowne poświęcenie się do urzeczywistnienia myśli wyjawionej już w roku 1919 przez pana Antoniego Króliczaka byłego wojownika o polskość w Westfalji, jako właściwego ojca pomnika się przyczynili i ją zrealizowali”.

Z kolei wojenną historię figury przekazała nam Pani Ewy Napierała:

„[…] w nocy z 20 na 21 października 1939 roku figura została przez okupanta zburzona. Następnego dnia Niemcy zmusili Jakuba Turka i Stanisława Kuszaka do rozbicia cokołu i zniszczenia fundamentów. Wykazali się przy tym dużą odwagą, ponieważ uchronili od całkowitego zniszczenia samą figurę, którą sprytnie pod gruzami schowali i później potajemnie w pewnym miejscu zakopali. Gdy po wojnie postanowiono postawić nowy pomnik, można było tę samą figurę, po jej odrestaurowaniu, postawić. Nowy pomnik postawił kamieniarz p. Pogodziński z Szamotuł. Koszty wyniosły 27000 zł, które zostały pokryte przez dobrowolne składki mieszkańców Szczepankowa. Tutejsza Ochotnicza Straż Pożarna ofiarowała na ten pomnik 6000 zł. Poświęcenia figury dokonał 5 sierpnia 1945 roku ks. proboszcz Juszczak. Dzień ten był dla wszystkich bardzo uroczysty i podniosły o charakterze historycznym”.

Zespół ludowy ze Szczepankowa, prowadzony w 1. połowie lat 50. przez Gabrielę Tomaszkową

Obok strażnicy rośnie platan klonolistny o obwodzie 478 cm, natomiast przy drodze do parku lipa drobnolistna o obwodzie 300 cm. W lesie po lewej stronie (jadąc w kierunku Ostroroga) znajdują się niewielkie pozostałości dawnego cmentarza ewangelickiego (resztki studni). W 1932 roku w Gazecie Szamotulskiej tak pisano o cmentarzu: „W pobliżu miejsca zbrodni znajduje się w lesie niewielki cmentarz ewangelicki. Tablice nagrobkowe głoszą stereotypowo: «Hierruht in Gott»” (więcej informacji na temat dawnego cmentarza w tekście http://regionszamotulski.pl/cmentarz-ewangelicki-w-szczepankowie).

Literatura:

1. Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich, t. 11, hasło: Szczepankowo.
2. Album zabytków przedhistorycznych Wielkiego Księstwa Poznańskiego zebranych w Muzeum Towarzystwa Przyjaciół Nauk w Poznaniu, t. 2.
3. Ludwik Rzepecki, Obraz katolickich szkół elementarnych objętych Archidyjecezyjami Gnieźnieńską i Poznańską oraz Dyjecezyjami Chełmińską i Warmińską, 1867.
4. Słownik historyczno-geograficzny ziem polskich w średniowieczu. Edycja elektroniczna, redakcja ogólna Tomasz Jurek.
5. Paweł Mordal, Inwentaryzacja krajoznawcza Miasta i Gminy Ostroróg, Ostroróg 1990.
6. Zarządzenie Nr 54/86 Wojewody Poznańskiego z dnia 31 grudnia 1986 r. w sprawie uznania drzew za pomniki przyrody.
7. Rejestr zabytków województwa wielkopolskiego, Wojewódzki Urząd Ochrony Zabytków z Poznaniu.
8. „Gazeta Szamotulska” 1926 nr 58.
9. Skorowidz miejscowości Rzeczypospolitej Polskiej, t. 10, Województwo Poznańskie, Warszawa 1926.
10. Centralny Rejestr Form Ochrony Przyrody:

http://crfop.gdos.gov.pl/CRFOP/widok/viewpomnikprzyrody.jsf?fop=PL.ZIPOP.1393.PP.3024053.2836

http://crfop.gdos.gov.pl/CRFOP/widok/viewpomnikprzyrody.jsf?fop=PL.ZIPOP.1393.PP.3024053.10279

http://crfop.gdos.gov.pl/CRFOP/widok/viewpomnikprzyrody.jsf?fop=PL.ZIPOP.1393.PP.3024053.10278

http://crfop.gdos.gov.pl/CRFOP/widok/viewpomnikprzyrody.jsf?fop=PL.ZIPOP.1393.PP.3024053.10280

11. Informacje od Ewy Napierały, Elżbiety Drewniak oraz Pawła Przewoźnego.

Fotografie:

1. Album zabytków przedhistorycznych Wielkiego Księstwa Poznańskiego zebranych w Muzeum Towarzystwa Przyjaciół Nauk w Poznaniu, t. 2.
2. „Gazeta Szamotulska” 1927 nr 100, 1928 nr 98, 1930 nr 86, 1934 nr 11.
3. Fotografie ze zbiorów Ewy Napierały, Pawła Przewoźnego i Elżbiety Drewniak.
4. Fotografie z albumu Izabeli Madalińskiej.
5. http://600-lecie.ostrorog.net/poznajesz-2/