O Janinie Foltynowej – w stulecie urodzin

100 lat temu – 27 grudnia 1921 r. – przyszła na świat Janina Foltyn z domu Judek, obdarzona wielką charyzmą znawczyni i propagatorka folkloru szamotulskiego. Była osobą o silnym charakterze, umiejącą pokonywać trudności, mówiła, że coś stworzyć lub zepsuć nie jest łatwo, ale utrzymać – to jest dopiero sztuka!

Urodziła się w rodzinie Kazimierza Judka (z zawodu szewca) i Stanisławy z domu Tecław w domu przy ul. Lipowej 9, była najstarsza z czterech sióstr. Kontakt z pieśniami, tańcami i obrzędami regionu szamotulskiego Janina miała od najmłodszych lat, ponieważ jej mama upinała czepce i wieńce weselne, często zabierała z sobą córkę na te uroczystości. Przed wojną przez jakiś czas Janina Judek tańczyła w szkolnym zespole prowadzonym przez Stanisławę Koputową. 

W czasie okupacji ojciec został wysłany na roboty przymusowe do Niemiec, jak dowiedziała się później rodzina, został aresztowany i zmarł na gestapo 18.02.1942 r. Od momentu wywiezienia ojca to na Janinę spadł obowiązek utrzymania domu. Pracowała wówczas w sklepie odzieżowym Jana Stelmaszyka (Rynek 27).

19 VIII 1945 r. Janina Judek wyszła za mąż za Mariana Foltyna (1920-1989), z zawodu brukarza. Tzw. portret zaręczynowy Janiny i Mariana wisi dziś w domu córki Urszuli Ćwirlej (ur. 1946), ich zdjęcie ślubne jest w posiadaniu syna Jerzego Foltyna (ur. 1950). Małżonkowie mieszkali najpierw w domu przy pl. Sienkiewicza 20. W tamtych latach w budynku usytuowano siedzibę miejskiego radiowęzła. Później przenieśli się na al. 1 Maja, a w 1964 r. zamieszkali we własnym domu przy ul. Wiśniowej.

Portret zaręczynowy Janiny Judek i Mariana Foltyna, 1945 r. Zdjęcie udostępniła Urszula Ćwirlej

Z inicjatywy Eleonory Jasiewicz, nauczycielki, córki legendarnego przedwojennego burmistrza Konstantego Scholla, a zarazem siostry pierwszego powojennego starosty, Józefa Scholla, zaledwie kilkanaście dni po zakończeniu niemieckiej okupacji (12.02.1945 r.) rozpoczęły się spotkania grupy miłośników pieśni i tańca regionu szamotulskiego – najpierw chętni przychodzili do mieszkania Janiny Judek, a potem rozpoczęto próby w Sali Sundmanna, najpierw jeszcze przy śpiewie, ponieważ nie było akompaniatorów. Była to początkowo grupa kilkunastoosobowa, która postawiła sobie zadanie – występ dla przebywających w Szamotułach żołnierzy. Do pierwszego dużego występu doszło krótko po zakończeniu wojny – 16 maja 1945 r. w Sali Sundmanna. Jak później wspominano, wzięły w nim udział ówczesne władze miasta i powiatu, przedstawiciele Rejonowej Komendy Uzupełnień i stacjonujących w Szamotułach wojsk radzieckich, a także mieszkańcy miasta. Miesiąc później ta sama grupa wystąpiła przed wojewodą Feliksem Widym-Wirskim, który przyjechał do Szamotuł podziękować mieszkańcom za chleb, dowożony do Poznania jeszcze w czasie trwania działań wojennych. Oba występy bardzo się publiczności spodobały, kończyły je liczne bisy.

Zespół z Janiną Foltynową w 1946 r. Zdjęcie z archiwum Zespołu Folklorystycznego „Szamotuły”

Przez co najmniej kilkanaście lat grupa Janiny Foltynowej używała nazwy Zespół Pieśni i Tańca Ligi Przyjaciół Żołnierza. Córka pani Janiny wspomina, jak w 1955 r. zespół otrzymał zaproszenie na V Światowy Festiwal Młodzieży i Studentów w Warszawie, gdzie miał występować przez 3 dni. Po tym czasie zamiast szamotulan, do miasta dotarł… telegram z informacją, że występy tak się spodobały, że przedłużono je na kolejne dni (w sumie dwa tygodnie). Zespół zaczął otrzymywać nagrody, np. w 1957 r. w czasie Dni Szamotuł zaprezentował program „Taneczny obrzęd podkoziołka”, nagrodzony w czasie ogólnokrajowych eliminacji.

Kilka lat wcześniej, w 1950 r., Janina Foltynowa przygotowała pierwszą po wojnie inscenizację Wesela szamotulskiego – widowiska, do którego wracała jeszcze potem wielokrotnie. Ważna dla niej była inscenizacja z czerwca 1956 r., zaprezentowana podczas obchodów 500-lecia Szamotuł. Filmowego nagrania widowiska na kasetę dokonał Pałac Kultury w Poznaniu w 1992 r. Widowisko przedstawiano też z okazji jubileuszów zespołu: w maju 1975 r. występ odbył się przed Zamkiem Górków, a maju 1995 r. w hali Wacław (więcej o historii Wesela szamotulskiego w artykule http://regionszamotulski.pl/wesele-szamotulskie/).

W czasie Centralnych Dożynek w Warszawie, 1967 r. Zdjęcie z archiwum Zespołu Folklorystycznego „Szamotuły”

Należy pamiętać, że nie był to jedyny zespół folklorystyczny działający po wojnie w Szamotułach i okolicy; przede wszystkim wymienić tu trzeba grupę wybitnej regionalistki o pokolenie starszej od Janiny Foltynowej – Stanisławy Koputowej z domu Lech (1892-1959) czy szczególnie ważną dla folkloru muzycznego działalność kapeli braci Orlików.

Od lat 60. zespół folklorystyczny kierowany przez Janinę Foltynową, teraz już pod nazwą „Szamotuły” odnosił coraz większe sukcesy – bardzo dużo koncertował, zdobywał nagrody w ogólnopolskich konkursach, występował w wielu krajach. Jesienią 1970 r. zespół wraz z Janiną Foltynowa pojawił się na planie znakomitej komedii Tadeusza Chmielewskiego Nie lubię poniedziałku w reżyserii Tadeusza Chmielewskiego (1927-2016), twórcy m.in. bardzo popularnych komedii Jak rozpętałem II wojnę światową (1969) i Gdzie jest generał (1963). Zespół prowadzony przez Janinę Foltyn został wybrany przez filmowców spośród najlepszych grup folklorystycznych, które latem tego roku brały udział w zgrupowaniu przed dożynkami. Film miał premierę w 1971 r.

W czasie realizacji filmu Nie lubię poniedziałku, 1970 r. Oprócz Janiny Foltynowej są na tym  zdjęciu aktorzy grający w filmie, regionalista Romuald Krygier i zespół „Szamotuły”. Zdjęcie – własność Agnieszka Krygier-Łączkowska

Sama pani Janina w latach 1968-1980 pracowała jako instruktor przy realizowaniu programu artystycznego kolejnych Dożynek Centralnych. Kierowała nie tylko zespołem „Szamotuły”, ale również zespołami w Pamiątkowie, Baborówku, Gałowie, Dusznikach, Lubaszu, a nawet w odległej Chociczy. W samych Szamotułach prowadziła jeszcze zespoły szkolne: w Liceum Ogólnokształcącym i Technikum Rolniczym oraz grupę folklorystyczną przy Domu Dziecka.

Wykonywała stroje szamotulskie: czepki, kryzy, obszycia chust, zajmowała się też ich renowacją. Otrzymała wiele nagród indywidualnych, z najważniejszą w środowisku znawców folkloru – Nagrodę im. Oskara Kolberga (1994). Była wspaniałą choreografką i znakomitą tancerką cenioną przez znawców folkloru. Jej popisowym tańcem był „Polka kulawa”.

Zespół folklorystyczny stanowił bardzo ważną część życia Janiny Foltynowej. To w zespole córka Urszula poznała swojego przyszłego męża – Edmunda Ćwirleja (1934-1994), świetnego odtwórcę roli Faktora w Weselu szamotulskim i długoletniego prezesa zespołu. Swoich przyszłych małżonków w zespole poznało ponad 50 innych par (licząc tylko do 1995 r.). W „Szamotułach” tańczył też syn i synowa oraz troje wnuków: Agnieszka Ćwirlej, Anna i Maciej Foltynowie.

Wesele szamotulskie, lata 80. Z przodu troje wnuków Janiny Foltynowej. Zdjęcie z archiwum Zespołu Folklorystycznego „Szamotuły”

Janinę Foltynową, popularną „Babcię”, cechowała niezwykła siła charakteru. Wymagała od innych, ale przede wszystkim od siebie. Radziła sobie w każdej sytuacji, nie do zniesienia była dla niej bezczynność. Kiedy ze względu na cukrzycę doszło u niej do amputacji części nogi, trudno jej było wytrzymać czas do założenia protezy, ale problemu nie stanowił już wyjazd z protezą na występy zespołu do Brazylii! A miała już wtedy prawie 83 lata.

Zmarła 30 kwietnia 2008 r. i spoczęła na szamotulskim cmentarzu. Janinę Foltynową, zgodnie z jej wolą, pochowano w stroju szamotulskim. W posiadaniu rodziny pozostał jednak inny, prywatny strój pani Janiny. Niektóre jego elementy (np. jedwabnica) mają ponad 100 lat, inne wykonała sama właścicielka. Z inicjatywy syna Jerzego Foltyna ten strój w 100-lecie urodzin Janiny Foltyn trafił do Muzeum – Zamku Górków. W czasie uroczystości z udziałem władz miasta i powiatu burmistrz Włodzimierz Kaczmarek przekazał na ręce rodziny przyznaną Janinie Foltynowej statuetkę „Wieża”. Należy dodać, że po raz pierwszy nagroda ta została przyznana pośmiertnie.

Agnieszka Krygier-Łączkowska

Janina Foltynowa, lata 60.

W czasie realizacji filmu Nie lubię poniedziałku z aktorami Mitchellem Kowallem i Lechem Ordonem, regionalistą Romualdem Krygierem i członkami zespołu szamotulskiego. Zdjęcie – własność Agnieszka Krygier-Łączkowska

Lata 70. Zdjęcie z archiwum Zespołu Folklorystycznego „Szamotuły”

Pocztówka, lata 80.

Podczas Centralnych Dożynek w Szamotułach, 1986 r.

Początek lat 90. Zdjęcie z publikacji Urszuli Ćwirlej, 50 lat Zespołu Folklorystycznego „Szamotuły”, Szamotuły 1995

W czasie Międzynarodowego Festiwalu Folkloru w Turcji, 2007 r. Od lewej – choreograf zespołu z Korei, Janina Foltynowa, Aleksandra Słomińska (długoletnia opiekunka zespołu z ramienia Szamotulskiego Ośrodka Kultury), Roman Lembicz. Własność zdjęcia – Aleksandra Słomińska

Od 2018 r. imię Janiny Foltynowej nosi rondo przy zbiegu ulic Lipowej, Kolarskiej i św. Zygmunta Szczęsnego Felińskiego w Szamotułach.

Strój Janiny Foltyn przekazany do Muzeum – Zamku Górków