Łukasz Bernady

Pomnik – obelisk Wacława z Szamotuł

Pocztówki z lat 1960-65

Historia

Pomnik Wacława z Szamotuł w Szamotułach to, o ile nam wiadomo, jedyny w Polsce i na świecie monument poświęcony temu kompozytorowi. Został on odsłonięty 13 lipca 1947 r.

Uroczystości związane z tym wydarzeniem przygotowano „na miarę ogólnopolską” – jak wspominał anonimowy autor broszury upamiętniającej 50-lecie powstania Koła Śpiewackiego „Lutnia”. Rok ten wybrano dlatego, że obchodzono wówczas 375. rocznicę śmierci Wacława i 400. rocznicę powołania na go stanowisko nadwornego kompozytora Kapeli Królewskiej na Wawelu. Zgodnie z ówczesnym stanem badań przyjęto, że Wacław z Szamotuł zmarł w 1572 r. Akt deklaracji podpisano 8 lipca 1947 („w szóstym dniu po święcie Piotra i Pawła”), a datki na budowę złożyli mieszkańcy Szamotuł oraz członkowie chórów świeckich i kościelnych z całej Polski.

Pomnik powstał z inicjatywy funkcjonującego wówczas w Szamotułach Towarzystwa Miłośników Sztuki i Pięknej Książki, któremu przewodniczył Józef Preuss, wybitny szamotulski regionalista. W zarządzie tej organizacji zasiadali ponadto Henryk Przybylski (regionalista, popularyzator kultury i historii, notabene autor książki Wacław z Szamotuł. Nadworny kompozytor króla Zygmunta Augusta) z materiałami o kompozytorze i epoce Renesansu w muzyce, wydanej w Szamotułach jeszcze przed wojną), Danuta Wyrybkowska-Białasikowa (dziennikarka), Tadeusz Pogański i Ludwik Gomolec (historyk, regionalista). Obelisk postawił miejscowy kamieniarz, Marian Kołakowski, według projektu prof. Bazylego Wojtowicza i Czesława Woźniaka – znakomitych artystów rzeźbiarzy.

Wykonany z piaskowca pomnik okazał się bardzo wrażliwy na aurę, dlatego stosunkowo szybko zaczął ulegać zniszczeniu. Zdobiące go płaskorzeźby pokryły się zielonym nalotem, a następnie sczerniały. Trudno było ustalić, co przedstawiają. Także umieszczony na czołowej stronie pomnika napis stracił na wyrazistości. Z tego powodu działacze Towarzystwa Kultury Ziemi Szamotulskiej wyszli z inicjatywą odnowienia pomnika i po wielu latach dopięli celu. W roku 2013 (jubileuszowym roku 50-lecia istnienia TKZS) gruntownie odświeżono pomnik i dzięki temu nadal cieszy on oczy przechodniów. Niestety, piaskowiec jest materiałem stosunkowo nietrwałym, dlatego już w 2018 r., gdy powstaje ten tekst, wydaje się, że przydałoby się ponowne odnowienie monumentu.

Forma i idee artystyczne

Pomnik Wacława z Szamotuł w Szamotułach ma formę czworokątnego obelisku z płyt wykonanych z piaskowca. Całość wieńczy metalowy, stylizowany instrument – lira, powszechnie rozpoznawalny symbol muzyczny, który już z daleka informuje przechodniów że mijany pomnik ma związek z muzyką.

Na górnej części ścian obelisku umieszczono cztery płaskorzeźby o tematyce nawiązującej do muzyki, którą komponował Wacław z Szamotuł.

  1. Postać Dawida z harfą, umieszczona na płycie czołowej, podkreśla religijny charakter zachowanej twórczości kompozytora. Bezpośrednio odnosi się również do faktu, że Wacław komponował muzykę do biblijnych psalmów, zgodnie z tradycją przypisywanym Dawidowi, królowi Izraela. Monarcha został ukazany dynamicznie, w ruchu. Harfę trzyma on w lewej dłoni, prawą rękę zaś kieruje w górę. Również w górę zwraca głowę. Wygląda tak, jakby prawą ręką właśnie przed chwilą szarpnął struny i teraz śpiewał z akompaniamentem wzbudzonego akordu.
  2. Płyty boczne stanowią kontynuację metafory Dawida psalmisty. Przedstawiają muzykujące postacie aniołów. Jednoznaczną identyfikację umożliwiają typowe anielskie atrybuty – skrzydła. Płaskorzeźba umieszczona z prawej strony płyty czołowej ukazuje anioła, który gra instrumencie dętym, prawdopodobnie na szałamai, używanej w epoce Wacława, a później zastąpionej obojem.
  3. Anioł wyrzeźbiony na lewej od czoła ścianie pomnika śpiewa. Uroczysta pozycja jego ciała przywodzi na myśl śpiew pochwalny „Alleluja”, kierowany bezpośrednio do Boga. Anioł ten trzyma w ręce zagadkowy przedmiot. Nie jest to jednak instrument muzyczny, a raczej zbiór nut. Oba anioły (zarówno ten z lewej, jak i ten prawej strony) niejako wtórują śpiewającemu Dawidowi.
  4. Z tyłu pomnika, czyli po przeciwległej stronie płaskorzeźby z Dawidem, autorzy wyrzeźbili postać, która słucha. Odziany w długą szatę mężczyzna trzyma w prawej dłoni pergaminowy zwój, a lewą rękę przytyka do ucha. Można przyjąć, w kontekście całości, że jest to kompozytor, który słucha muzyki wykonywanej przez anioły i Dawida, aby za chwilę przenieść zapis tych niebiańskich dźwięków na papirus, który trzyma w prawej dłoni. Jest to więc sam Wacław i źródło jego natchnienia – biblijna Księga Psalmów. Rysy twarzy kompozytora pochodzą prawdopodobnie z wyobraźni samych rzeźbiarzy. Nie znamy portretów Wacława z Szamotuł pochodzących z czasów jego życia. Jedyny jego wizerunek zachował się z wieku XIX. To niejako usprawiedliwia swobodę autorów rzeźby. 

    Pod płaskorzeźbą z wizerunkiem króla Dawida umieszczono tekst informujący o idei pomnika oraz o okolicznościach jego wzniesienia:

WACŁAW Z SZAMOTUŁ \ VENCESLAUS SAMOTULINUS \ + 1572 \ DUMA I CHLUBA ~ \ ~ POLSKIEJ SZTUKI \MUZYKĘ POLSKĄ \ NA WIDOWNIĘ ŚWIATA \ ~ WPROWADZIŁ \ NADWORNY KOMPO- \ ZYTOR KRÓLA ~ \ ZYGMUNTA AUGUSTA \ W 375 ROCZNICĘ \ ŚMIERCI RODACY

Zdjęcia Andrzej Bednarski

Pomnik Adama Mickiewicza w Poznaniu, fragment pocztówki z lat 1960-65

O artystach rzeźbiarzach

Warto przy okazji przypomnieć sylwetki autorów szamotulskiego pomnika. Bazyli Wojtowicz (1899-1985) był rzeźbiarzem i pedagogiem. Naukę rzeźby rozpoczął w roku 1923 w Warszawie pod kierunkiem Henryka Kuny. Później kształcił umiejętności w Miejskiej Szkole Sztuk Zdobniczych u prof. Jana Szczepkowskiego, a w roku 1925 wstąpił na Akademię Sztuk Pięknych w Warszawie do pracowni prof. Tadeusza Breyera. Po studiach przeniósł się do Poznania, gdzie w 1936 r. w Państwowej Szkole Sztuk Zdobniczych otworzył własną pracownię rzeźby dekoracyjnej, a w roku 1938 – pracownię rzeźby monumentalnej. Podczas II wojny światowej został wysiedlony do Częstochowy, następnie przeniósł się do Warszawy. Po wojnie wrócił do Poznania, by kontynuować pracę pedagogiczną. W 1956 r. został profesorem nadzwyczajnym Państwowej Wyższej Szkoły Plastycznej. W latach 1963–1969 pełnił funkcję prodziekana Wydziału Malarstwa Grafiki i Rzeźby. Od 1969 przeszedł na emeryturę. Jego uczniami, wybitnymi rzeźbiarzami, byli m.in.: Jan Berdyszak, Józef Kopczyński, Anna Krzymańska, Anna Rodzińska, Olgierd Truszyński, Mieczysława Welter. Jego najbardziej znanym dziełem jest pomnik Nike w Poznaniu oraz poznański pomnik Adama Mickiewicza, wykonany również razem z Czesławem Woźniakiem.

Z kolei wspomniany Czesław Woźniak (1905-1982) – również rzeźbiarz i pedagog – podjął naukę w dziedzinie rzeźby w Państwowej Szkole Sztuk Zdobniczych i Przemysłu Artystycznego w Poznaniu na Wydziale Rzeźby w Metalu, Brązownictwa i Jubilerstwa w pracowni prof. Jana Wysockiego. Swój warsztat doskonalił w Królewskiej Akademii Sztuk Pięknych w Rzymie. Został przyjęty do grupy „Plastyka”, z którą wystawiał w Poznaniu i Warszawie. W 1939 r. skończył III rok studiów. Po wojnie podjął pracę w Wyższej Szkole Sztuk Plastycznych w Poznaniu jako starszy asystent. Od 1953 r. był wykładowcą w pracowni Bazylego Wojtowicza. Prowadził zajęcia z form architektoniczno-rzeźbiarskich. Współpracował z prof. Wojtowiczem nie tylko na niwie pedagogicznej, ale również artystycznej. Obaj brali udział jako duet w wielu konkursach rzeźbiarskich i wykonali liczne wspólne realizacje. Jedną z nich jest pomnik Wacława z Szamotuł i pomnik Adama Mickiewicza w Poznaniu.

Źródła informacji

Zdjęcia panoramiczne Ireneusz Walerjańczyk, zdjęcie na górze strony – Jerzy Walkowiak



Inne szamotulskie pomniki

Pomnik powstania wielkopolskiego

Figura św. Jana Nepomucena