Michał Dachtera

Wielonek – wieś która obroniła ostroroski zamek

 „Osada Wielim, obecnie Wielonek, bardzo stara, odegrała wielką rolę przy oblężeniu zamku, poczyniono bowiem próby zdobycia zamku od tej strony, przy tej operacji została osada zupełnie spalona. Mieszkańcy zaś okolicznych osad pod przewodnictwem żołnierzy z zamku niepokoili nieprzyjaciół do tego stopnia, że ich do połowy wycięli, reszta zaś ogłodzona, po wielkich trudach ratowała się ucieczką”. Taką wzmiankę na temat wsi Wielonek odnajdujemy w opisie majętności ostroroskiej z końca XV wieku.

Zdaniem Edmunda Calliera wieś ta istniała już w 1383 r. Pierwsza wzmianka na temat tej miejscowości, jaką udało się odnaleźć, pochodzi z 1391 r., mowa jest w niej o jednym kmieciu z Wielonka (nie nazwanym z imienia), który wyszedł ze wsi, „uczynił pustą rolę i zagrodnik”. Wielonek prawdopodobnie od samego początku wchodził w skład majętności ostroroskiej. Tym samym pierwszymi znanymi właścicielami tej wsi byli Grocholowie Dzierżysław, potem jego żona Borneta (wdowa po nim), a następnie ich syn Sędziwój, który przydomek „Grochola” zamienił na „Ostroróg”. Jak wiadomo, okres władania rodu Ostrorogów wiąże się również ze sprowadzeniem braci czeskich, którzy poza kościołem otrzymali również hojne uposażenie, m.in. dobra we wsi Wielonek: łąkę Bielawa pod młynem w Wielonku za strugą młynarską ku olszynie oraz dziesięcinę.

Manewry 7. Pułku Wielkopolskich Strzelców Konnych, Wielonek, 14.08.1938 r.

Ostatni z Ostrorogów Andrzej Sędziwój zmarł bezpotomnie w 1625 r., a majętność ostroroska przeszła w ręce jego siostry Barbary żony Jana Potockiego. W rękach Potockich dobra te pozostawały do 1660 r. Kolejnym właścicielem klucza ostroroskiego był książę Krzysztof Radziwiłł, który jednak szybko go sprzedał, bo już 1674 r. właścicielem ziem ostroroskich był Wacław na Otoku Zaleski. Nie wiemy, jak długo był właścicielem dóbr ostroroskich, wiadomo natomiast, że w 1718 r. ówczesny właściciel Maciej Malechowski dokonał inwentaryzacji majątku na potrzeby sprzedaży majętności ostroroskiej Sapiehom. W tej inwentaryzacji pojawia się następująca informacja o wsi Wielonek:

„Wieś Wielim. Inwentarz poddaństwa tej wsi: kmieć Bura ma wołów cztery, juńca robotnego jednego, koni dwa, krów trzy, jałowic dwie, cielę latosię jedno, owiec pięć, świni sześć. Kmieć Wąchała ma wołów cztery, konia jednego, krów dwie, owiec dwanaście, kóz dwie, świń cztery. Kmieć Witek ma wołów sześć, juńce dwa słuszne. Item dwuletniaki dwa, koni cztery, krów sześć, cieląt troje, owiec pięćdziesiąt, świń dziesięcioro. Kmieć Maciek ma wołów pięć, juńców trzechletnich dwa, dwuletnich dwa, roczny jeden, koni dwa, źrebię  jedno, krów trzy, jałowicę jedną, owiec trzydzieści, kóz piętnaście, świń dziesięcioro. Kmieć Frącek ma wołów trzech, konia jednego, krów dwie, owiec ośm, świni pięć. Kmieć Rucki ma wołów siedem, cieląt czworo, koni dwa, krów sześć, owiec dwanaście, świń dziesięcioro.

Chałupnicy: Stach ma wołów dwa, krów jedną, świnię jedną. Mikołaj ma wołów dwa; świń dwie. Gębara niepoddany ma wołów dwa, krowę jedną. Duda ma krowę jedną.

Powinności kmieci: trzy dni w tydzień po trojgu od św. Wojciech do św. Marcina, od św. Marcina do św. Wojciecha, po dwojgu  rabiać [daw. robić] powinni i poniedziałki swoje mają pokąd z pługami w pole nie wyjadą. Owsa po dwie ćwiertnie [dawna miara objętości, zazwyczaj ziarna], czynszu dawają pieniędzy po groszy pięćdziesiąt, kapłonów cztery, kur prostych dwoje, jaj po pół kopy, kądzieli po trzy sztuki przędzy.

Tamże młyn ze wszystkiem dobry, młynarz za prawem osobliwy siedzi, pachtu dorocznego daje ćwiertni czternaście wronieckiej miary”.

Uczniowie szkoły w Wielonku wraz z nauczycielem (1937 r.). Wykopki w Wielonku (prawdopodobnie k. lat 30. XX w.)

Sapiehowie również kupił te dobra na krótki czas, bo już w 1737 r. sprzedali je Łukaszowi Kwileckiemu. Kwileccy byli właścicielami klucza ostroroskiego, w tym Wielonka przez ponad 200 lat.

Statystyki z 1840 r. podają, że wieś zamieszkiwało 200 mieszkańców i stały w niej 22 domy. Co najmniej od 1856 r. istniała szkoła katolicka w Wielonku. Od tego roku nauczycielem był Franciszek Marker. W roku szkolnym 1866/1867 do szkoły uczęszczało 101 dzieci.

W dwudziestoleciu międzywojennym w Wielonku funkcjonowało Stowarzyszenie Młodych Polek. Rok przed wybuchem II wojny światowej, przed żniwami w 1938 roku, została założona ochotnicza straż pożarna.

Wóz ochotniczej straży pożarnej. Kapliczka przy 4 lipach.

We wsi znajduje się kilka domów z przełomu XIX i XX wieku: domy nr 1 (dawne letnisko Morminówek), 12, 22, 35, 36 oraz 37. Na uwagę zasługuje również dawny zespół szkolny zbudowany na początku XX wieku, złożony z budynku szkolnego oraz budynku gospodarczego (budynki obecnie stanowią własność prywatną).

W Wielonku warto również zobaczyć kapliczkę Matki Boskiej wśród czterech lip, postawioną jako dar mieszkańców po II wojnie światowej. Poprzednia kapliczka ufundowana przez Kwileckich została zniszczona w czasie wojny.

Niedaleko Wielonka w lesie w pobliskim Klemensowie na końcu alejki znajduje się murowany krzyż upamiętniający Jasia Kwileckiego, postawiony przez jego ojca Stefana. To w okolicznym lesie Jaś Kwilecki niecały rok przed swą śmiercią upolował zwierzynę. Na krzyżu znajduje się napis „Na pamiątkę października 1881 roku Jasiowi Kwileckiemu” i dalej „zm. 13.07.1882 roku”. Natomiast na cokole:  „postawił ojciec 1884”.

Wielonek – lata powojenne. Powozi Kazimierz Białasik

Zapraszamy do lektury tekstu o historii popularnego w okresie międzywojennym letniska w Wielonku  http://regionszamotulski.pl/letnisko-morminowek/

Literatura:

1. Włodzimierz Dworzaczek, Wielkopolscy Ostrorogowie, Ostroróg, Ostroróg 1998.
2. Edmund Callier, Ostrorog: monografia w głównych zarysach, Poznań 1891.
3. Paweł Mordal, Inwentaryzacja Krajoznawcza Miasta i Gminy Ostroróg, Ostroróg 1990.
4. Pamiętnik Koła Śpiewackiego św. Cecylji w Ostrorogu: z okazji uroczystości 25-letniego istnienia 1911-1936, Ostroróg 1936.
5. Ludwik Rzepecki, Obraz katolickich szkół elementarnych objętych Archidyjecezyjami Gnieźnieńską i Poznańską oraz Dyjecezyjami Chełmińską i Warmińską,
6. Urząd Miasta i Gminy Ostroróg, Plan odnowy miejscowości Wielonek na lata 2010-2015, Ostroróg 2010.

Fotografie:

1. 1. „Gazeta Powszechna” 1923 nr 205; 1925 nr 131; 1926 nr 100; 1926 nr 165; 1928 nr 237.
   2. „Nowy Kurjer” 1929 nr 43; 1931 nr 102; 1932 nr 149, 207; 1933 nr 144; 1933 nr 182; 1937 nr 8; 1937 nr 21; 1937 nr 250; 1938 nr 117; 1938 nr 169; 1938 nr 191.
   3. „Orędownik” 1911 nr 200; 1934 nr 110, 144; 1938 nr 64, 71, 153, 283.
   4. „Przewodnik Katolicki” 1934 nr 3; 1934 nr 4.
   5. Album Izabelli Madalińskiej.
   6. Zdjęcia ze zbiorów Ireny Kuczyńskiej.
   7. Zdjęcia od mieszkańców Wielonka – zebrała i przesłała Justyna Mikołajczak.

Wielonek współczesny – zdjęcia Michał Dachtera (2017)