Nazwy Ostroróg i Ostróg

Dość często z ust mieszkańców Szamotuł i innych okolicznych miejscowości słyszy się zdanie, że w szamotulskiej baszcie mieszkała Halszka z … Ostroroga. Przyczyną tej pomyłki jest fakt, że położony około dziesięciu kilometrów od Szamotuł Ostroróg, siedziba rodu Ostrorogów, jest Wielkopolanom dobrze znany, natomiast mało osób pamięta o istnieniu miasta, którego nazwa brzmi podobnie ‒ o położonym na Wołyniu Ostrogu, od wielkopolskiego Ostroroga oddalonym o blisko 900 km.

Ostróg, dziś znajdujący się w granicach Ukrainy, a przed II wojną światową należący do Polski, w średniowieczu stanowił siedzibę rodu ruskich kniaziów, którzy od nazwy grodu zwani byli Ostrogskimi. Dla współczesnego użytkownika języka polskiego nazwa Ostróg jest raczej niezrozumiała, ponieważ w dzisiejszej polszczyźnie nie występuje rzeczownik ostróg. Wyraz ten, wywodzący się z języka staroruskiego (pochodzi od czasownika strogat), funkcjonował w języku polskim przez wieki, odnotowały go jeszcze słowniki z pierwszej połowy XX wieku.  Oto, jakie miał znaczenia: 1. płot, ściana z zaostrzonych pali, inaczej palisada lub ostrokół, 2. zamek obronny, 3. baszta, warownia, 4. więzienie. Możemy się domyślać, że pierwotnym znaczeniem słowa było znaczenie pierwsze. Ponieważ palisady (ostrogi) używane były jako fortyfikacje, ten sam wyraz zaczęto odnosić do wszelkich budowli obronnych (niekoniecznie posiadających drewniane palisady), a w związku z tym, że w późniejszych wiekach twierdze zamieniano często na więzienia, słowo ostróg nabrało kolejnego znaczenia – 'więzienie’.

Nazwa miasta Ostróg, wspomnianego po raz pierwszy w staroruskich kronikach (zwanych latopisami) pod rokiem 1100, mogłaby pochodzić od wyrazu ostróg w znaczeniu pierwszym, drugim lub trzecim (znaczenie czwarte jest późniejsze). W dokumentach historycznych sprzed XIV wieku brak jednak jakiejkolwiek wzmianki o istnieniu zamku w Ostrogu, stąd należy wykluczyć związek nazwy z drugim i trzecim znaczeniem wyrazu ostróg. Bardzo prawdopodobne jest, że we wcześniejszych wiekach obronę przed najazdem stanowiła palisada, ściana z zaostrzonych pali, czyli ostróg. Nazwa miasta należy więc do tak zwanych nazw kulturowych, ponieważ wiąże się z wytworem ludzkiej działalności. Ostrożany, Ostrożnica, Ostrożyce to inne nazwy miejscowości, które wywodzą się od rzeczownika ostróg i wyrazów z nim spokrewnionych. Nazwę Ostróg nosi również część Raciborza.

Nazwa Ostroróg w ciągu wieków nie uległa zmianie, jedyna zmiana pojawiła się w samym brzmieniu wyrazu: ó wymawiane było niegdyś jak długie o, mniej więcej od XVI wieku coraz bardziej upodabnia się do u. Z punktu widzenia słowotwórstwa ( to znaczy analizując, w jaki sposób wyraz został utworzony) ostroróg to wyraz złożony: człon pierwszy to przymiotnik ostry, człon drugi ‒ rzeczownik róg, oba człony łączy element -o- . W podobny sposób powstały liczne wyrazy języka polskiego, na przykład ostrosłup, żywopłot, krzywonos, całokształt.

Problem, jaki nasuwa się w związku z nazwą Ostroroga, to określenie, czy najpierw Ostrorogiem nazywany był gród lub zamek, a dopiero później pochodzący stąd ród nazwał się Ostrorogami, czy też pierwotna była nazwa rodu, a wtórna nazwa miejscowa. Kronika Janka z Czarnkowa, w której pod rokiem 1383 odnaleźć można pierwszą wzmiankę o Ostrorogu, nie rozstrzyga tej kwestii. Janko z Czarnkowa podaje, że Ostroróg stanowił wówczas obronną siedzibę Dzierżka Grocholi przezwiskiem Ostroróg z rodu Nałęczów. Jak widać, już w tej pierwszej wzmiance wyraz Ostroróg pojawia się i jako nazwa miejscowa (gród, być może zamek), i jako nazwa osobowa (przezwisko).

Karol i Zofia Zierhofferowie, autorzy interesującej książki Nazwy miast Wielkopolski, skłaniają się ku temu, że pierwotna jest nazwa miejscowa. Jeśli przyjąć, że nazwa Ostroróg odnosiła się najpierw do zamku, najprawdopodobniej w jakiś sposób wiązała się z jego wyglądem, na przykład ostro zakończonymi basztami lub ostrokołem, czyli palisadą z zaostrzonych pali. Byłaby to więc również nazwa kulturowa.

Możliwe jest zatem, że obie nazwy miast: Ostroga na Wołyniu i Ostroroga w Wielkopolsce łączy nie tylko podobne brzmienie, ale także pochodzenie. W obu bowiem nazwach mogło pojawić się odniesienie do drewnianej palisady, służącej do obrony grodu i jego mieszkańców przed atakiem z zewnątrz. Jest to jednak tylko jedna z kilku interpretacji.

Agnieszka Krygier-Łączkowska