Szamotulski region kulturowy

Ziemia Szamotulska jest częścią Wielkopolski. Początkowo w dziejach naszego kraju Wielkopolska była przede wszystkim regionem geograficznym i historycznym. Tereny te mają charakterystyczną budowę geologiczną, stosunki wodne, typ gleb i klimat, stąd uznawane są za odrębną jednostkę geograficzną, nazywaną Pojezierzem Wielkopolskim (w nauczaniu szkolnym także Niziną Wielkopolską). Wielkopolska jest też niezwykle istotnym regionem historycznym; jako siedzibę plemienia Polan należy ją uznać za miejsce początków państwa polskiego. Stopniowo Wielkopolska stała się regionem jeszcze w trzecim znaczeniu − kulturowym (etnograficznym). W ciągu stuleci rozwijała się tu tradycyjna kultura ludowa: charakterystyczny sposób organizacji przestrzennej wsi, ich zabudowa, sprzęty domowe i narzędzia, obyczajowość, folklor, język.

Ziemia Szamotulska nie jest regionem w znaczeniu geograficznym i historycznym, uznać ją jednak należy za region (czy raczej subregion) kulturowy. Decyduje o tym kilka czynników. Jest to teren bardzo wyrazisty kulturowo. Folklor szamotulski cechuje niezwykłe bogactwo i widoczne różnice wobec innych terenów Wielkopolski. W Wielkopolsce podobnym bogactwem i odrębnością folkloru cechują się Biskupianie oraz Bambrzy. Ci pierwsi to mieszkańcy kilkunastu wsi do XVIII wieku należących do biskupów poznańskich, usytuowanych wokół Krobi (południowa część powiatu gostyńskiego), Bambrzy natomiast są spolszczonymi potomkami niemieckich osadników z okolic Bambergu w Bawarii, którzy od XVIII w. osiedlali się w podpoznańskich wsiach (obecnie większość to dzielnice Poznania). Z Biskupianami i Bambrami łączy Szamotulan jeszcze jeden bardzo istotny czynnik decydujący o formowaniu się regionu kulturowego: świadomość przynależności regionalnej i zarazem poczucie pewnej odrębności.

Świadomość ta u mieszkańców Ziemi Szamotulskiej rozwijała się stopniowo. Przyczyniły się do tego czasy zaborów, które dla Szamotulan rozpoczęły się w roku 1793 wraz z II rozbiorem Polski. Narastanie polityki germanizacyjnej budziło u polskich mieszkańców tego terenu opór. Zachowywanie tradycji regionalnych, na przykład poprzez wkładanie strojów ludowych, stanowiło manifestację polskości i zarazem umacniało poczucie wspólnoty. Polacy tworzyli też organizacje, których celem było pielęgnowanie kultury ludowej. Jedną z nich stanowiło Towarzystwo Zbieraczów Starożytności Krajowych, powstałe w Szamotułach już w 1840 roku. Na Ziemi Szamotulskiej, podobnie jak w innych częściach Polski pod zaborami, wydobywanie tradycji regionalnych, kontynuowanie obrzędów czy obyczajów, rozwijanie piśmiennictwa regionalnego służyło przede wszystkim pielęgnowaniu polskości.

Po odzyskaniu nieodległości kulturę ludową zaczęto chronić i promować już nie ze względu na jej aspekt narodowy. W sytuacji, gdy wiele jej elementów stopniowo przestawało być sposobem życia, odchodziło w przeszłość, znaleźli się ludzie, którzy ją docenili, uznali za  wartość i − dzięki różnym formom jej utrwalenia − przenieśli w przyszłość. Na podkreślenie zasługuje działalność na Ziemi Szamotulskiej Akademickiego Koła Szamotulan (od 1925 roku), klubu literackiego „Wietrzne Pióro” (od 1933 roku) oraz czasopisma redagowanego przez uczniów Gimnazjum im. ks. Piotra Skargi „Z Grodu Halszki” (1931-1936).

Agnieszka Krygier-Łączkowska