Upamiętnienie cmentarza żydowskiego w Szamotułach
Żyli tym miastem…
Najstarsze zachowane informacje o Żydach z Szamotuł pochodzą z początku XV w., w II połowie XVI w. istniała już ulica Żydowska (później Szeroka, obecnie Braci Czeskich), co świadczy o sporej grupie mieszkańców wyznania mojżeszowego.
Nie wiadomo, gdzie znajdowało się pierwsze miejsce pochówku tej grupy szamotulan. Cmentarz na rogu dzisiejszych ulic Powstańców Wielkopolskich i Zamkowej powstał prawdopodobnie w pierwszej połowie XVIII w. Przy ul. Powstańców Wielkopolskich (dawnej ul. Obrzyckiej) znajdował się dom przedpogrzebowy oraz wozownia. Od strony ul. Zamkowej zachował się fragment muru stanowiącego dawną granicę między cmentarzem żydowskim i ewangelickim, do którego wchodziło się od strony pl. Sienkiewicza, obok budynku pastorówki.
Wycinek planu Szamotuł z 1906 r. z późniejszymi zmianami (przygotowany przez firmę Heinricha Schevena w związku z budową sieci wodociągowej), Muzeum-Zamek Górków. W górnej części na zielono zaznaczono cmentarz żydowski i ewangelicki.
Procentowo najwięcej ludności żydowskiej mieszkało w Szamotułach w I połowie XIX w., kiedy to w pewnym okresie liczba Żydów przekroczyła liczbę Polaków. W drugiej połowie XIX w. − ze względów gospodarczych − rozpoczął się odpływ ludności żydowskiej w głąb Niemiec.
Na przełomie XIX i XX w. żydowscy mieszkańcy Szamotuł w znacznym stopniu przyczynili się do rozwoju gospodarczego miasta. Można tu wymienić stworzone przez nich zakłady: młyn i meblarnię braci Koerpel, młyn Israela Gorzelańczyka i olejarnię Moritza Nathana .
W Szamotułach urodzili się, m.in., Alexander Hollaender (1898-1986), znany w świecie biolog i biofizyk (od lat 20. XX w. mieszkał w USA), a także Akiva Baruch Posner (1890-1962) – rabin, badacz pism i historii społeczności żydowskiej, także w powiecie szamotulskim (mieszkał w Niemczech, po dojściu nazistów do władzy wyjechał do Jerozolimy).
Odnalezienie macew na dawnym cmentarzu żydowskim w Szamotułach, 1995 r. Zdjęcia Andrzej J. Nowak (więcej w artykule http://regionszamotulski.pl/andrzej-j-nowak-norman-sherran-w-poszukiwaniu-korzeni/)
Na początku lat 20. XX w. wielu Żydów opuściło Szamotuły. Nie odnaleźli się w rzeczywistości państwa polskiego i wybrali obywatelstwo niemieckie, co umożliwiły im postanowienia Traktatu Wersalskiego. Nowym miejscem ich zamieszkania były głównie dwa miasta: Berlin i Wrocław. Niewielka grupa ludności żydowskiej pozostała na miejscu; w 1931 r. było to 86 osób (1% mieszkańców miasta), w 1939 r. – mniej niż 100 osób.
7 listopada 1939 r. 88 szamotulskich Żydów zostało wywiezionych z powiatu szamotulskiego do Buku, gdzie w miejscowej synagodze, szkole i magazynie przetrzymywano około 450 osób z kilku powiatów. Ze względu na złe warunki sanitarne w obozie wybuchł tyfus. Po miesiącu ludzie ci zostali przewiezieni pociągiem do Grodziska, a stamtąd pieszo przeszli do obozu w Młyniewie. Po niedługim czasie przetransportowano ich w okolice Warszawy. Stamtąd trafili najpierw do gett w różnych miejscowościach, a potem do obozów zagłady.
Nazwiska przedwojennych żydowskich mieszkańców Szamotuł (spisała z pamięci Barbara Nowakowa, 13.10.1995 r.). Udostępnił Andrzej J. Nowak.
Z Żydów, którzy mieszkali do 1939 r. w Szamotułach, w czasie wojny zginęli, m.in., kupiec Yaakov Feldman (ur. 1909), Lenka (ur. 1886) i Alex (ur. 1880) Gersmanowie – właściciele sklepu żelaznego na Rynku, Moritz Goldbarth (ur. 1861, z zawodu piekarz) i jego żona Mina Goldbarth z domu Gratz (ur. 1860), Malka Gutman, pięć osób z rodziny Hollaendrów: Elise z domu Ravicher (ur. 1874), Salomon (ur. 1909), jego żona Lotte z domu Levental, Gertruda (ur. 1916) i Walter (ur. 1917), Arthur (ur. 1872) i Johanna (ur. 1874) Lewinowie, Tauba (ur. 1910) i Szmuel (ur. 1909) Najmanowie, Berta Ryczke (ur. 1901), Ida Shaike z domu Reis (inormacje za Yad Vashem).
Nie zachowała się szamotulska synagoga. Budynek z 1853 r., wzniesiony na miejscu wcześniejszej synagogi, znajdował się na dzisiejszym placu przy skrzyżowaniu Braci Czeskich i Garncarskiej. Jesienią 1939 r. Niemcy podpalili go, a następnie zburzyli.
Wyżej – wycinek planu Szamotuł z okresu 1940-1944. Groby znajdowały się w prawej części, czyli tam, gdzie dziś stoją budynki szkolne). Niżej – kształt cmentarza wpisany orientacyjnie w mapę Google, 2019 r. (prawdopodobnie cmentarz sięgał częściowo pod dzisiejszą ul. Zamkową). Udostępnił Andrzej J. Nowak.
W czasie niemieckiej okupacji rozpoczęło się niszczenie cmentarza żydowskiego. Niemcy wykorzystywali nagrobki – macewy do umocnień brzegów rzek pod mostami. Wiadomo, że umieszczono je w okolicach mostów przy ul. 3 Maja i przy Sportowej. Potłuczone fragmenty macew i nagrobków z cmentarza ewangelickiego, już w czasach PRL-u, przeznaczono na podbudowę nawierzchni ulicy Wiosny Ludów.
Dzieła ostatecznego zniszczenia cmentarza dokonano w 2. połowie lat 50. XX w. W latach 1955-1957 na miejscu grobów stanął internat Szkoły Rolniczej, a w latach 1966-1970 – główny budynek szkoły przy Szczuczyńskiej 3. Nie wiadomo, co zrobiono wówczas z wydobytymi w czasie budowy szczątkami ludzkimi. Całe macewy lub ich fragmenty znaleźć można było na terenie Szamotuł jeszcze w latach 90. XX w. (Andrzej J. Nowak opisał, jak kilka z nich przy dawnym murze kirkutu odnalazł w 1995 r.). Z czasem pozostałości macew i innych przedmiotów związanych ze społecznością szamotulskich Żydów zaczęło gromadzić miejscowe muzeum (wiele z nich można obejrzeć na ekspozycji).
Na górze dawny dom przedpogrzebowy, ul. Powstańców Wlkp. Widać, tu styk murów dwóch cmentarzy: żydowskiego (otynkowany) i ewangelickiego (z czerwonej cegły). Niżej – tabliczka na domu przedpogrzebowym i tablica przy ul. 3 Maja, odsłonięta w 2016 r. (zdjęcie Andrzej Bednarski)
19 października 2021 r. odbyła się uroczystość upamiętnienia dawnego cmentarza żydowskiego. Przy ul. Zamkowej, obok budynku internatu Zespołu Szkół nr 2 im. Stanisława Staszica, stanął kamień kształtem przypominający macewę z mosiężną tablicą w dwóch językach i kodem QR, odsyłającym do szerszej charakterystyki nekropolii na portalu prowadzonym przez Narodowy Instytut Dziedzictwa (zabytek.pl). W nawierzchni obok umieszczono cztery macewy ocalałe z szamotulskiego cmentarza.
Oznakowanie dawnych cmentarzy żydowskich to akcja realizowana na terenie całego kraju. Prowadzi ją Narodowy Instytut Dziedzictwa i Muzeum Żydów Polskich „Polin” wraz z lokalnymi partnerami. W przypadku Szamotuł partnerami, którzy na miejscu przygotowali pamiątkowy kamień oraz samą uroczystość, były Muzeum – Zamek Górków oraz Zespół Szkół nr 2. W uroczystości wzięli udział, miedzy innymi, Zygmunt Stępiński – dyrektor Muzeum Historii Żydów Polskich „Polin”, Anna Czerwińska-Walczak – zastępca dyrektora Narodowego Instytutu Dziedzictwa, Alicja Kobus – przewodnicząca Gminy Wyznaniowej Żydowskiej w Poznaniu, Beata Hanyżak – starosta powiatu szamotulskiego oraz dyrektorzy instytucji – partnerów przedsięwzięcia: Michał Kruszona i Zygmunt Sługocki. Psalm 23 oraz modlitwę za zmarłych wygłosił rabin Icchak Rapaport. Prezentacja oznakowania dawnego cmentarza żydowskiego w Szamotułach była pierwszą tego typu uroczystością w Wielkopolsce.
Przemawiają kolejno: Alicja Kobus, Anna Czerwińska-Walczak, Zygmunt Kępiński i Beata Hanyżak. Rabin Icchak Rapaport odmawia modlitwę za zmarłych. Zdjęcia z uroczystości 19.10.2021 r. – Kamil Malinowski.
Szary mur stanowił granicę z cmentarzem ewangelickim.
Warto przytoczyć słowa, które w trakcie uroczystości na cmentarzu żydowskim wypowiedziała Alicja Kobus:
„To miejsce spoczynku mieszkańców Szamotuł. Oni budowali to miasto, żyli tym miastem, pracowali dla tego miasta i z wyznawcami wszystkich innych religii współtworzyli dziedzictwo, które dzisiaj posiadamy”.
Agnieszka Krygier-Łączkowska
Inne artykuły na naszym portalu dotyczące szamotulskich Żydów:
http://regionszamotulski.pl/andrzej-j-nowak-norman-sherran-w-poszukiwaniu-korzeni/
http://regionszamotulski.pl/andrzej-nowak-szamotulscy-hollaendrowie/
http://regionszamotulski.pl/wspomnienia-georga-hollaendra-zyda-z-szamotul/
(http://regionszamotulski.pl/wspomnienia-ermy-lewinsohn-corki-szamotulskiego-piekarza/)
Społeczności żydowskiej poświęciliśmy jeden ze Spacerów z Historią – sierpień 2020 r.