Gdzie jest pochowany Łukasz III Górka (ok. 1533-1573)?

Mauzoleum Górków w Kórniku

Próba pochowania Łukasza III Górki w katedrze poznańskiej zakończyła się skandalem, a jego brat, Andrzej II, chciał nawet sprowadzić armatę, aby wysadzić drzwi zamkniętej świątyni. W końcu trzej bracia Górkowie: Łukasz III, Andrzej II i Stanisław spoczęli w kościele w Kórniku. To miejsce warto odwiedzić!

Łukasz III Górka, wojewoda poznański, mąż Halszki z Ostroga, zmarł w Poznaniu 16 stycznia1573 r. w wyniku zakażenia organizmu na skutek karbunkuła (czyraka mnogiego). Nie wiadomo, czy na łożu śmierci rzeczywiście wypowiedział słowa zanotowane w komentarzu do jego wizerunku z albumu Jana Matejki: „W młodości pycha łechtała mnie do nabywania godności i mawiała mi: «Górko, Górko, kiedy pójdziesz w górę?» A teraz mi rozum powiada: «Górko, Górko, kiedy będziesz w dole?” Bracia: Andrzej II i Stanisław chcieli pochować go w katedrze, obok rodziców – Andrzeja I (1500-1551) i Barbary z Kurozwęckich (1500-1545). Takiemu zamiarowi zdecydowanie sprzeciwiła się kapituła katedralna z biskupem Adamem Konarskim, o ile bowiem Andrzej I – życzliwy reformacji – nigdy od Kościoła katolickiego nie odszedł, wszyscy jego synowie zostali luteranami.

Niezrażeni odmową kapituły bracia Górkowie 16 lutego 1573 r. pojawili się z trumną Łukasza III pod katedrą, drzwi jednak zastali zamknięte. Porywczy Andrzej II chciał nawet sprowadzić armatę, aby móc wejść do wnętrza kościoła. Kiedy wiadomość o tym dotarła do władz miasta, na pomoc biskupowi wysłano zbrojny oddział. Górkowie musieli odstąpić. Czy na to wszystko patrzyła wdowa po Łukaszu – Halszka z Ostroga? Jako gorliwa katoliczka zapewne nie uczyniłaby niczego wbrew woli władz kościelnych.

Łukasz III Górka na rysunku Jana Matejki (na podstawie wizerunku z epoki). Źródło: Album Jana Matejki z tekstem objaśniającym. Na górze strony portret Łukasza III Górki autorstwa Jarosława Kałużyńskiego

Pogrzeb Łukasza III odbył się w Szamotułach w marcu 1573 r., ciało zmarłego niewątpliwie złożono w jednej z krypt pod kościołem. Dodać tu należy, że kilka lat wcześniej – w 1569 r. – ówcześni właściciele dwóch części Szamotuł: Jan Świdwa i Łukasz III Górka przekazali kościół luteranom, a po śmierci Górki przez 20 lat należał do braci czeskich, po czym wrócił do katolików (por. artykuł http://regionszamotulski.pl/katolicy-i-bracia-czescy-czyli-konflikt-wokol-kosciola-kolegiackiego-w-szamotulach/).

Zanim Łukasz III Górka związał się z luteranami, był członkiem Jednoty Braci Czeskich. W 1553 r. wraz z grupką szlachty odbił z poznańskiego ratusza współbraci, których sąd biskupi skazał na śmierć. W 2. połowie lat 50. XVI w. przyjął w swych dobrach w Szamotułach czeskiego drukarza Aleksandra Aujezdeckiego, który wydał tam wiele dzieł braci czeskich. Szamotuły stały się w ten sposób pierwszym ośrodkiem drukarskim w Wielkopolsce. Około 1563 r. Łukasz III Górka został usunięty ze zboru braci czeskich „za rozpustę” (bracia czescy nie akceptowali np. picia alkoholu i tańców). Jak wspomniano, przystał do luteranów i został nieformalnym przywódcą tej grupy wyznaniowej w Wielkopolsce. Wypędził bernardynów z Sierakowa, w swoim poznańskim pałacu przy ul. Wodnej, w pobliżu Starego Rynku, urządził kaplicę luterańską i organizował wspólne synody braci czeskich i luteranów. Jednocześnie utrzymywał jednak kontakty z jezuitami i lubił dyskutować z nimi na tematy religijne.

Unia lubelska – obraz Jana Matejki z 1869 r. i objaśnienia do obrazu. Łukasz III Górka nie był obecny w czasie ceremonii zaprzysiężenia unii na zamku w Lublinie, Jan Matejko wprowadził postać wojewody poznańskiego celowo, jako symbol kolebki państwa polskiego – Wielkopolski. Łukasz III Górka opiera się o fotel, na którym siedzi Stanisław Hozjusz (w czerwonych kardynalskich szatach). Źródło: cyfrowa biblioteka Muzeum Narodowego w Warszawie i Polona.

Łukasz III Górka pełnił ważne funkcje publiczne. W 1554 r. został kasztelanem, a rok później wojewodą brzeskim. Następnie w 1558 r. otrzymał urząd wojewody łęczyckiego, w 1562 r. został wojewodą kaliskim, a w 1565 r. – wojewodą poznańskim. Halszkę z Ostroga poślubił w 1555 r., ale dopiero w 4 lata później udało mu się sprowadzić ją do rezydencji w Szamotułach (losy Halszki z Ostroga i jej matki zostały przedstawione w artykule http://regionszamotulski.pl/beata-i-halszka-ostrogskie/).  

Łukasz zmarł bezpotomnie, jego majątek odziedziczyli więc młodsi bracia. Z majątku szamotulskiego część miejską, to znaczy połowę Szamotuł wraz z zamkiem północnym, czyli Zamkiem Górków, przejął najmłodszy Stanisław, natomiast Andrzejowi II przypadły okoliczne wsie. Już w 1579 r. Stanisław Górka sprzedał swoją część miasta Jakubowi Rokossowskiemu, podskarbiemu koronnemu (zm. 1580). Związki Górków z Szamotułami się skończyły.

Płaskorzeźba z cokołu nagrobka Górków w katedrze poznańskiej. Klęczą postaci dzieci Andrzeja I i Barbary z Kurozwęckich. Wieku dorosłego dożyli 3 synowie: Łukasz III, Andrzej II i Stanisław oraz 2 córki: Katarzyna Działyńska i Barbara Czarnkowska. Źródło: repozytorium Cyryl

Wkrótce po śmierci Łukasza III, kiedy jasne już było, że żaden z braci Górków nie zostanie pochowany w poznańskiej katedrze, Andrzej II ufundował monumentalny nagrobek dla pochowanych tam rodziców. Wykonał je rzeźbiarz pochodzenia włoskiego, Hieronim Canavesi, ten sam, który kilka lat później stworzył nagrobek Jakuba Rokossowskiego do kościoła w Szamotułach. Co ciekawe, na nagrobku rodziców synowie – luteranie też zostali upamiętnieni, gdyż na cokole umieszczono płaskorzeźbę przedstawiającą, w postawie modlitewnej, dzieci Andrzeja I i Barbary z Kurozwęckich (o nagrobkach H. Canavesiego można przeczytać w artykule http://regionszamotulski.pl/nagrobek-jakuba-rokossowskiego-cenne-dzielo-hieronima-canavesiego/).

Bracia Andrzej II i Stanisław Górkowie od tego momentu zapewne już planowali własne miejsce pochówku. Andrzej II (ur. ok. 1534) zmarł w Poznaniu po długiej chorobie 5 stycznia 1583 r. Najmłodszy Stanisław (ur. 1538) przystąpił do realizacji planu stworzenia rodzinnego mauzoleum w swoich dobrach w Kórniku, w kościele, który Górkowie w 1555 r. przekazali luteranom.

Kościół Wszystkich Świętych w Kórniku – fasada zachodnia i południowa (z otynkowaną kaplicą Matki Bożej Różańcowej – dawnym Mauzoleum Górków). Zdjęcia Jan Kulczak

Nagrobki Górków w prezbiterium kościoła Wszystkich Świętych w Kórniku. Z lewej – nagrobek Stanisława, z prawej – Łukasza III. Zdjęcia Krzysztof Bartoszak

Pogrzeb Andrzeja II, połączony z ponownym pochówkiem Łukasza III, odbył się 22 grudnia 1584 r. Jaką część przyszłego mauzoleum udało się do tego czasu przygotować, nie wiadomo. Z pochodzącym z Niderlandów rzeźbiarzem Henrykiem Horstem Stanisław Górka zawarł umowę na wykonanie trzech nagrobków „w marmurze i innych kamieniach” do kaplicy kościoła w Kórniku. Ten trzeci nagrobek przeznaczony był dla fundatora, czyli Stanisława. Zmarł on nagle w Błoniu pod Warszawą 23 października 1592 r.

Wydaje się, że prace nad realizacją rodzinnego mauzoleum się przeciągały. Do gotyckiego kościoła od południa, czyli od strony zamku, dostawiono kaplicę na planie kwadratu. Umieszczono w niej nagrobki Górków,  dwa z nich stanowiły zapewne całość architektoniczną, trzeci stał oddzielnie. Nad kaplicą najprawdopodobniej wznosiła się kopuła z latarnią. Mauzoleum kórnickie stanowi przeniesienie idei Kaplicy Zygmuntowskiej w katedrze na Wawelu. Jest to – należy podkreślić – pierwsza taka realizacja: w rodowym kościele, w prywatnych dobrach magnackich i dla reprezentantów świeckiej elity władzy.

Całość została dokończona około 1603 r. Dokonał tego Jan Czarnkowski, siostrzeniec i spadkobierca Stanisława Górki, który – podobnie jak starsi bracia – nie pozostawił potomstwa. To za czasów Jana Czarnkowskiego musiały powstać epitafijne tablice Górków, sławiące zalety zmarłych, jednak dystansujące się od ich wyznania. Dodać tu należy, że Jan Czarnkowski wkrótce po przejęciu majątku zwrócił kórnicki kościół katolikom.  

Na górze figura nagrobna Łukasza Górki, na dole kartusz herbowy i tablica epitafijna. W kartuszu znajdują się 4 herby – jest to swoista genealogia każdego z braci Górków: Łodzia (herb ojca), Poraj (herb matki), Jastrzębiec (herb babki ze strony matki) i Nałęcz (herb babki ze strony ojca). Zdjęcia Krzysztof Bartoszak

Każdy ze stworzonych w pracowni Henryka Horsta nagrobków został wykonany z kamienia w innym kolorze. Jak informują tablice epitafijne, w czarnym wapieniu z białymi żyłkami wykuto posąg Łukasza III Górki, z oliwkowo-brązowego żyłowatego alabastru powstała figura Andrzeja II, a z białego alabastru – Stanisława. Postaci przedstawiono w tzw. pozie sansovinowskiej (od nazwiska włoskiego rzeźbiarza Andrei Sansovina), czyli z podparciem na łokciu i nogą w ugiętą w kolanie, tak jakby zmarły spał. Nagrobki z pewnością miały dodatkową obudowę  architektoniczną, którą zlikwidowano w 2 połowie lat 30. XVIII w., gdy zmieniło się przeznaczenie kaplicy.

Figury nagrobne braci Łukasza III Górki. Z lewej – Andrzej II, z prawej – Stanisław. Zdjęcia Wikipedia i Krzysztof Bartoszak

Od tego czasu posągi nagrobne Łukasza III i Stanisława Górków oglądać można po dwóch stronach ołtarza głównego, wmurowane w ściany prezbiterium. Figura nagrobna Andrzeja II, najpiękniejsza, bo najbardziej plastyczna, pozostała najpierw na starym miejscu, w kaplicy, w której centrum umieszczono ołtarz z otoczonym kultem obrazem Matki Bożej. Później, od 1837 r. aż do 1998 r. znajdowała się w niszy nowej neogotyckiej fasady kościoła, a obecnie znów można ją podziwiać w dawnym miejscu, które nosi nazwę Kaplicy Matki Bożej Różańcowej.

Gdzie pochowano żonę Łukasza III, Halszkę z Ostroga, nie wiadomo. Po śmierci męża wróciła w rodzinne strony, do Dubna na Wołyniu (dziś Ukraina). Zmarła tam w grudniu 1582 r., w wieku 43 lat. Prawdopodobnie tam właśnie ją pochowano, ale możliwe jest też, że spoczęła w grobowcu rodzinnym w Kijowie.

Agnieszka Krygier-Łączkowska

Bibliografia:

1. Album Jana Matejki z tekstem objaśniającym, Warszawa 1873-1876.
2. Włodzimierz Dworzaczek, Górka Łukasz III, w: Polski słownik biograficzny, t. VIII, Wrocław 1959-1960, s. 412-414.
3. Katarzyna Janicka, Rezydencja Stanisława Górki w Kórniku (ok. 1557-1592). Propozycja rekonstrukcji, „Pamiętnik Biblioteki Kórnickiej” 2019, z. 36, s. 81-111.
4. Jacek Kowalski, Od heretyckiego mauzoleum do katolickiego sanktuarium. Nowe badania kaplicy Matki Bożej przy kolegiacie kórnickiej, „Techne. Seria Nowa”, nr 5, 2020, s. 133-158.
5. Piotr Nowak, Szamotuły. Dzieje miasta, Szamotuły 2020.
6. Sylwia Zagórska, Halszka z Ostroga. Między faktami a mitami, Warszawa 2006.